Так, афіцыйны рускі гісторык П.Д.Бранцаў параўноўваў Каліноўскага з Рабесп’ерам і сведчыў, што “Каліноўскі меў вялікі розум і незвычайную сілу волі і характару… Чалавека гэтага нельга было ні напалохаць, ні збіць з толку”. ¹ Былы камісар Варшаўскага ўрада ў Вільні Аскар Авейдэ пісаў у Варшаўскай турме: “Толькі адзін рэвалюцыянер Канстанцін Каліноўскі быў камісарам Гродзенскай губерні, і таму толькі там існавала хоць нейкая адміністрацыя” .² Кіраўнік партыі “белых” Якуб Гейштар у сваёй кнізе “Успаміны з 1857 – 1865 гадоў”  хаця варожа ставіўся да рэвалюцыйных поглядаў Каліноўскага, але прызнаваў, што “гэты чалавек адзін каштаваў сотняў”. ³ Былы член Варшаўскага ўрада Юзаф Яноўскі ў сваёй кнізе “Успаміны аб студзеньскім паўстанні” таксама сведчыць: “Быў ён адзін з самых высокародных мужоў Літвы таго часу, адукаваны, чысты, поўны сумленнасці, розуму і энергіі”. ⁴

Нягледзячы на гераічныя намаганні рэвалюцыянераў, царызму ўдалося задушыць паўстанне.  Паводле афіцыйных звестак, толькі ў Беларусі і Літве было пакарана смерцю 128 чалавек. Праз следчую камісію і ваенныя суды прайшло звыш 16 тыс. чалавек: 853 асуджаны на катаржныя работы, 12 483 сасланы ў Сібір, 2855 адданы пад нагляд паліцыі па месцы жыхарства. ⁵

28 студзеня (9 лютага) 1964 г. Каліноўскі па даносу здрадніка быў арыштаваны. Нават царскіх следчых здзіўляла тая высокая годнасць і непахіснасць, якую праяўляў Каліноўскі. На патрабаванне выдаць сваіх паплечнікаў ён адказаў: “Калі грамадская шчырасць з’яўляецца дабрачыннасцю, то шпіёнства апаганьвае чалавека… Усведамленне гонару, уласнай годнасці і таго становішча, якое я займаў у грамадстве, не дазваляюць мне ісці па іншаму шляху”. Каліноўскі гераічна загінуў на царскай шыбеніцы 10 (22) сакавіка 1864 г. у Вільні. І нават у апошнія хвіліны свайго жыцця К.Каліноўскі думаў аб сваім народзе. Ён знайшоў у сабе сілы і магчымасць звярнуцца да яго з “Пісьмамі з-пад шыбеніцы”, якія і да сённяшнягя дня ўражваюць нас сваёй шчырасцю, заклапочанасцю аб лёсе народа і рэвалюцыі, аб народнай праўдзе, аб зямлі сялянам, аб волі грамадзе.  У сваіх перадсмяротных пісьмах ён застаецца верным сваёй рэвалюцыйнай праграме, ад яе ён не адракаецца, а завяшчае свайму народу здзейсніць гэтыя адвечныя мары. Натхнёныя і шчымлівыя словы яго “Пісьмаў з-пад шыбеніцы” перарасталі ў радкі верша “Марыська чорнобріва, галубка мая…”, дзе цэласна злівалася пачуццё да каханай дзяўчыны з пачуццём любові да свайго народа, да Бацькаўшчыны.

“Бывай здаровы, мужыцкі народзе,

Жыві ў шчасці, жыві ў свабодзе…”

І не выпадкова асобныя дакладчыкі лічаць, што гэты верш па свайму палітычнаму гучанню нагадвае “Запавет” Т.Шаўчэнкі. ⁶

^1. Брянцев П.Д. Польский мятеж 1863 года. – Вильно, 1891. – С. 157.

² Авейде О. Показания и записки о польском восстании 1863 года. – М., 1961. – С. 542.

³ Цыт па кн.: Кісялёў Генадзь. З думай пра Беларусь. – С. 198.

^{4 .} Цыт па кн.: Кісялёў Генадзь. З думай пра Беларусь. – С. 200.

⁵ Гл.: Иосько М.И.К.Маркс, Ф.Энгельс и революционная Белоруссия. – Мн., 1985. – С. 73 – 74.

⁶ Кісялёў Генадзь. Сейбіты вечнага. – Мн., 1963. – С. 1128.

Анатоль Белы