Ільменскія славене

Ільменскія славене - звяз усходнеславянскіх плямёнаў у VI-Х стст., які сяліўся ў воз.Ільмень, па рр.Волхаў, Ловаць, Мста, Малога. Найболей раннія пахаванні ў славенскіх сопках ставяцца да к.VI-п.VII стст. і імкнуцца да паўночна-заходняга вугла рассялення. Колькасць пахаванняў у такіх сопках даходзіла да некалькіх дзясяткаў.

Археалагічныя помнікі ільменскіх (наўгародскіх) славен

Пахаванні ў сопках вырабляліся толькі пасля трупаспалення. Памеры пахаванняў невялікія: ад 120х30 да 150х60 м. Галоўным чынам, паселішчы размяшчаліся побач з пахавальнымі збудаваннямі, утвараючы адзіныя комплексы. Для селішчаў выбіраліся месцы найболей зручныя для заняткаў падсечным земляробствам - уздоўж рэк з шырокімі далінамі і пакатымі берагавымі тэрасамі. Забудова паселішчаў была досыць вольнай. Жыллём служылі наземныя зрубныя хаты з печамі-каменкамі таго ж тыпу, што і стараладажскія, размешчанымі ў вугле. Ляпны посуд блізкі ніжнім гарызонтам раскопак Старой Ладагі, а  той вызначаны як вытворны ад пражска-корчакскай керамікі.

Разгляданыя пасудзіны з'яўляюцца вынікам эвалюцыі славянскай керамікі V-VII стст., распаўсюджанай ад верхняй Эльбы да Кіеўшчыны. Увогуле і цэлым яна падобная кераміцы, знаходжанай  у сопках. Акрамя керамікі ў раскопах знойдзены гліняныя льячкі, гліняныя прасніцы, бронзавыя спіралькі, частка цугляў, шкляныя каралі, трапецападобныя прывескі. У 859 годзе, па дадзеных "Аповесці мінулых гадоў", норманы і хазары падзялілі сферы ўплыву ва Ўсходняй Еўропе. Варагі абклалі данінай  чудзь, ільменскіх славен, меру і крывічаў, весь, а хазары -  палян, северан, вяцічаў (бралі з іх даніну па срэбнай манеце і веверыцы  з дыму). У н.IX ст. разам з крывічамі і чуддзю стварылі аб'яднанне  Славію, стаўшую ядром Наўгародскай зямлі. Да 859 года ставіцца першае згадванне Ноўгарада ў летапісы.

У VIII-IX стст. у арэале славен узнікаюць першыя гарадзішчы. Найболей ранняе з іх - селішча ў Старой Ладазе. Увесь матэрыял падобны інвентару найболей ранніх пахавальных сопак. Насельніцтва было славяна-фінскае пра што сведчаць два тыпы жылля. Жыллё меўшае аналогі ў мясцовага фінскага насельніцтва - наземнае вялікае з вялікай квадратнай печчу ў сярэдзіне. І славенскія - параўнальна невялікія квадратныя ў плане з печчу ў куце. У X ст. пры перапланоўцы Ладагі першы тып пабудоў знік і засталіся толькі пабудовы славенскага тыпу. Раскопкі далі матэрыял і ў т.л. жалезны лямеш, што паказвала, што славене ў X ст. пераходзілі ад падсечнага земляробства да ворнага. З інш.гарадзішчаў вялікая цікавасць уяўляе Наўгародскае "Рурыкава" гарадзішча, размешчанае ў самым цэнтры вобласці рассялення наўгародскіх славен, на беразе Волхава, там дзе ён выцякае з воз.Ільмень.

Гарадзішча ставіцца да IX-X стст. і было селішчам гандлёва-рамеснага і ваенна-адміністрацыйнага характару. Матэрыяльная культура падобна стараладажскай. На змену сопкам у IX ст. па ўсім іх арэале прыходзяць круглыя курганы, па вонкавым выгляду аднолькавыя з пахавальнымі насыпамі  усходнеславянскіх плямёнаў. Толькі адна вельмі характэрная асаблівасць вылучае наўгародскія курганы сярод іншых - падставы іх абкладваліся кальцам з валуноў. Асабліва шмат пахаванняў на Іжорскім плато, дзе да прыходу славен жыло прыбалтыйска-фінскае племя водзь, з якім змяшаліся прышлыя славены. Да XIV ст. курганныя пахаванні тут знікаюць.

Возера Ільмень.

Ільмень - возера ў заходняй частцы Наўгародскай вобласці. Пляц возера ў залежнасці ад узроўня вады змяняецца ад 733 да 2090 км (пры сярэднім узроўні 982 км); даўжыня каля 45 км, шырыня да 35 км; глыбіня да 10 м. Берагі пераважна нізінныя, на поўдні балоцістыя.

У возера Ільмень упадаюць рэкі: Мста, Пола, Ловаць з Палісцью, Шэлонь са Мшагой, Верэнда і інш.; з возера выцякае рака Волхаў, якая ўпадае ў Ладажскае возера. Ільмень уваходзіць у склад Вышневалоцкай воднай сістэмы.

Па легендзе пра скіфскіх князёў Славена і Руса (Паданне пра Славена і Руса і горад  Славенск), возера названа ў імя сястры іх Ілмеры. Другая версія паходжання назвы ад племя мера, якое пражывала раней на берагах возера, больш распаўсюджаная версія ад фіна-вугорскага Ilmeri - "неба, паветраная прастора, нябесныя сілы". Таксама ў сярэднявечныя часы звалі "Славенскім морам", назва адбываецца ад славен. Этымалогія гідроніма і амоніма па меркаванню некаторых даследнікаў адназначных трактовак пакуль не мае. Пры трактоўцы аноніма можна ўлічваць звесткі М. М. Фасмера, В. І. Даля і іншых даследнікаў, ды і розных эпічных герояў з такімі імёнамі як напрыклад Ілум, Іалм. Сугучныя імёны герояў міфаў і эпасу пра Славена і Руса па меркаванню некаторых даследнікаў могуць паказваць на існаванні ў Прыільменні  некалькі тысячагоддзяў буйнага паганскага цэнтра - магчыма, для шлюбных кантактаў выхадцаў з розных плямёнаў.

Пражска-корчакская культура ў V-VI стст.
на фоне іншых славянскіх і балтыйскіх культур.

Вобласць распаўсюду пражскай культуры (зялёны).

Пражская культура - археалагічная культура старажытных славян (V-VII стст.), у Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропе (ад Эльбы да Дуная і сярэдняга Дняпра). Названа па характэрнай ляпной кераміцы, упершыню выяўленай каля Прагі чэшскім археолагам І. Баркоўскім.
Даследнік адзначыў, што падобны гліняны посуд вядомы таксама на тэрыторыі Польшчы і Нямеччыны, і прапанаваў называць яе пражскай, мяркуючы пры гэтым, што яна развівалася аўтахтонна з керамікі культуры пахавальных урнаў і кельцкай.
У некаторых працах гэта культура аб'ядноўваецца з корчакскай і завецца пражска-корчакскай (Prague-Korchak Culture). Прасочваецца пераемная сувязь пражскай культуры з пазнейшымі славянскімі культурамі. У канцы VII стагоддзя пражская культура змяняецца культурай Лука-Райкавецкай, якая праіснавала да канца IX стагоддзя.

Геаграфія

Першапачаткова пражская культура была распаўсюджана на тэрыторыі паўднёвай Польшчы, Чэхаславакіі і паўночна-заходняй Украіны (Шумскае гарадзішча). Пазней арэал яе пашырэў у паўночную частку Польшчы, усходнія раёны Нямеччыны, паўднёвую Беларусь, сярэднюю частку Правабярэжнай Украіны, Малдавію і Румынію.
Гэта прывяло да змешвання пражскай культуры з мясцовымі, больш раннімі культурамі і ўзнікнення лакальных варыянтаў. Па іншых версіях выток Пражскай культуры варта шукаць у басейне ракі Прыпяць (Паўднёвая Беларусь), дзе сляды культуры датуюцца IV стагоддзем.

Культура

Асноўнымі помнікамі пражскай культуры з'яўляюцца неумацаваныя селішчы - паселішчы. Звычайна яны размяшчаліся па берагах рэк і іншых вадаёмаў, часта на схілах надпойменных тэрас. Зрэдку знаходзіліся і на адкрытых месцах плато. Паселішчы мелі галоўным чынам невялікія памеры і складаліся ў сярэднім з 8-20 гаспадарак.
Пражская культура прадстаўлена неумацаванымі селішчамі з жыллём-паўзямлянкамі, якія маюць печы-каменкі, палямі пахавальных урнаў і, грунтовымі бескурганнымі магільнікамі і курганнымі магільнікамі з трупаспаленнямі. Аснову пражскай керамікі складаюць высокія гаршкі са злёгку звужаным горлам і кароткім венцом. Найвялікае пашырэнне іх даводзіцца на верхнюю траціну вышыні. П
аверхня пасудзін звычайна карычняватая, зрэдку некалькі згладжаная. Большасць яе пазбаўлена арнаментацыі, толькі зрэдку сустракаюцца гаршкі  з касымі насяканнямі па верхнім краі венца. Уся гэта кераміка выраблена без дапамогі ганчарнага круга.

Іллінойсы

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Ілінойс(ы) - канфедэрацыя індзейскіх плямёнаў пеорыя, каскаскія, кахокія, мічыгамея і тамароа; у 1650 г. насялялі на тэрыторыі сучасных штатаў Ілінойс, Аёва, Місуры, Арканзас і Вісконсін. Жылі кланамі, ушаноўвалі татэмам; практыкавалася шматжэнства (жонкі былі пераважна сёстрамі).

Пасля войн з іракезамі і іншымі паўночнымі плямёнамі (каля 1750) рэшткі іллінойсаў перабраліся ў Канзас (1832), а пазней (1867) - у рэзервацыю на паўночным усходзе Аклахомы. Цяпер іх налічваецца звыш 1,5 тыс. чалавек; вядомыя таксама як пеорыя.

Мова ілінойс прыналежыць да алгонкінскай групы, цяпер мёртвы.

в. Іллінка >Менская вобласць > Беразіно >Бродзецкі

в. Іллінка >Менская вобласць > Чэрвень >Валевацкі

в. Іллінка > Менская вобласць > Смілавічы >Валевацкі

в. Іллінка>Менская вобласць > Мар’іна Горка >Блужскі

в. Іллінка >Менская вобласць > Мар’іна Горка >Гарэлецкі

в. Ілішчавічиы>Менская вобласць > Вілейка >Асіповіцкі

в. Ілава >Менская вобласць > Мядзел >Будслаўскі

в. Ілля >Менская вобласць > Вілейка >Ільянскі

в. ІльянскІя Хутара >Менская вобласць > Вілейка >Ільянскі

в. Ільюхіна >Магілёўская вобласць > Клімавічы >Лазавіцкі

в.  Ількавічиы> Магілёўская вобласць > Бялынічы >Ланькоўскі

в.  Іллінка> Магілёўская вобласць > Магілёў > Княжыцкі

в. Ільмавікі> Віцебская вобласць > Міёры > Далгіноўскі

в. Ільюшына >Віцебская вобласць > Ушачы >Жарскі

в. Ільінцы  >Віцебская вобласць > Шуміліна >Светласельскі

в. Ільінцы > Віцебская вобласць > Шуміліна >Дабейскі

в. Ільягава > Віцебская вобласць > Бешанковічы >Драздоўскі

в. Ільягава > Віцебская вобласць > Бешанковічы >Бешанковіцкі

в. Ільяні>Віцебская вобласць > Талочын >Слаўноўскі

в. Іллінка >Віцебская вобласць > Талочын >Талочынскі

в. Іланцы > Віцебская вобласць > Браслаў >Зарацкі

в. Ільічаўка >Віцебская вобласць > Віцебск >Шапечынскі

в. Ілалы> Віцебская вобласць > Браслаў >Плюсскі

в. Ілгайцы > Віцебская вобласць > Браслаў >Опсаўскі

Прозвішча: Ілініч, Ільпінскі – старажытныя беларускія роды, Іларыёнаў, Ілізараў, Ілларыёнаў, Іллювцаў, Ілавайскі, Ільенка, Ільін, Ільінічнін, Ільінскі, Ільінцаў, Ільіных, Ільічаў, Ільічэнка, Ільманаў, Ільчанкаў, Ільчышын, Ільчук, Ільюк, Ільюта, Ільюшэнка, Ільюшын, Ільюшкін, Ільюшчэнка, Ільясаў, Ільяхін, Ільяшаў, Ільяшавіч, Ільяшэнка, Ілюцін, Ілюхін, Ілюхаў, Ілюшын, Ілюшкін, Ілюшчэнка

Са спісу войска ВКЛ за 1528 год:

Илговский Андрей, б. Ковенскага пав. Троцкага в-д. 75 адв.
Илговский, б. Мерацкага пав. Троцкага в-д. 95 адв.
Или Михайло, б. Мемiжскага пав. Вiленскага в-д. 50 адв.
Илкович Федько, б. Рудамiнскага пав. Вiленскага в-д. 46
Иллiнiч Юры. Илинич Юрий Иванович, марш.; марш. дворны с. 30, 44
Илыiнича Шчасный Юрьевич, п. 13 адв.
Ильевич Михайло, б. Самiлiшскага пав. Троцкага в-д. 82 адв.
Ильиная, б. Маркаўскага пав. Вiленскага в-д. 42
Ильинич Миколай, 13 адв.
Ильинич Станислав, п., п.-р., ставiў коней з нядзеле нага [з братамi] м-ка Варанцэвiчы 10
Ильинича Миколаевая Миколаевича, панi, удава 16
Ильинича Ян Юрьевич, п., п.-р. 9 адв.
Илькович Миколай, б. Мемiжскага пав. Вiленскага в-д. 51
Илья, з с. Русацiн, б. Наўгародскага пав. Вiленскага в-д. 39 адв.
Ильяшевич Юрьи, б. Бiрштанскага пав. Троцкага в-д. 94
Ильяшевич Юхно, б. Вяленскай вол. Жамойцкай з-лi 241 адв.
Илясович Муступа, т. Абрагiмава сцягу 116 адв.
Иляшевич Ян, б. Ашменскага пав. Вiленскага в-д. 22
Иляшович Станислав, б. Лiдскага пав. Вiленскага в-д. 31 адв.

Геаграфічныя назовы за мяжой, злучаныя з ільменамі

Ілаіла — Філіпіны

Ільічэўск — Украіна

Holben, г. Ілва - Сілезія

Ільменау - Цюрынгія

Ільяву (порт. Ílhavo) - Партугалія

Starkenbach, г. Ілемніца - Багемія

МІФАЛОГІЯ

Ілля

Т.А.Агапкіна

Ілля - у старазапаветных паданнях прарок; у народнай традыцыі ўсходніх славян - уладар грома і дажджу, персанаж, ад якога залежыць урадлівасць і ўраджай. Дзень памяці Іллі-прарока - 20.VII.

Старазапаветныя матывы, якія злучаюць Іллю з нябесным агнём і жыватворнымі дажджамі, ушэсце Іллі на неба ў агністай калясніцы, а таксама шматлікія апакрыфічныя тэксты і лубачныя малюначкі спрыялі таму, што культ Іллі і прысвечанае яму свята апынуліся датычныя да вобласці народнай метэаралогіі. "Іллінскія" цэрквы былі месцам здзяйснення хросных хадоў, асабліва ў засуху.

У шматлікіх паданнях Іллі-прароку прыпісвалася стварэнне крыніц і раўчукоў (вада), не замярзаўшых узімку (так званых "грамучых"). Па павер'і, яны паўсталі ад удару агністых (грымотных) стрэл Іллі аб  камень ці ад удару капыта яго каня. У Іллін дзень у розных месцах здзяйсняліся набажэнствы ў цэрквах і капліцах, прысвечаных Іллі. Ілля распараджаўся громам і маланкамі (пар. "Ілля навальніцы трымае"), таму, пачуўшы гром, сяляне казалі: "Ілля вялікі гудзе", "Ілля-прарок, па небе на калясніцы ездзіць"; дзень памяці Іллі-прарока зваўся "грымотным" святам і да т.п.

Асцерагаючыся гневу Іллі, здольнага наслаць на палі, дзе яшчэ не сабраны ўраджай, страшныя навальніцы з праліўнымі дажджамі, а таксама падпаліць скошанае сена, у Іллін дзень ні ў якім разе не працавалі і жорстка каралі тых, хто не падпарадкоўваўся гэтаму патрабаванню (напрыклад, выпрагалі канёў з калёс, на якіх вывозілі сена, а конскую збрую неслі ў карчму і разам прапівалі).
У легендах Ілля-прарок паўстае строгім і неміласэрным, жорстка караючым сялян за непачцівае стаўленне да яго свята (антыподам Іллі, заступнікам у такіх выпадках выступае звычайна св. Мікола).

Валоданне нябеснымі стыхіямі, і першым чынам - громам, цесна злучана з іншай не меней істотнай для міфалагічнага аблічча Іллі-прарока функцыяй - змееборчаскай. Агністыя стрэлы Іллі, паводле павер'яў, накіраваны першым чынам супраць гадаў і нячыстай сілы.
На Ўкраіне, напрыклад, лічылі, што ў Іллін дзень "гады ўсюды ходзяць", з-за чаго не выпускалі ў поле скаціну. Выходзіўшых у гэты дзень на волю "гадаў" збівалі палкамі, а таксама трымалі напагатове стрэльбы, каб не дапусціць іх набліжэння  да жылля. Паводле іншых вераванняў, у "гадаў" у гэты дзень звярталіся чэрці і іншая нячыстая сіла, якая такім чынам хавалася ад пераследаў Іллі-прарока.

Нячыстая сіла хавалася таксама ў хатах, храмах, на межах, хавалася пад капялюшыкамі атрутных грыбоў і да т.п., ператваралася ў сабак і котак, якіх у гэты дзень не пускалі ў хату. Апускаючыся ў ваду, чэрці ператвараліся ў рыб, таму рыбаловы не елі злоўленую ў навальніцу рыбу, калі ў яе былі чырвоныя вочы. Гневам Іллі тлумачылі не толькі моцныя навальніцы ў Іллін дзень, але і, напрыклад, навальніцы і буры, якія здараліся ў ноч на Івана Купалу.

З каральнай функцыяй Іллі злучаны шматлікія забароны, якія адносяцца як да самога Ілліна дня, так і тыя, якія наогул рэгламентуюць паводзіны чалавека падчас навальніцы: нельга хавацца ў вадзе і пад дрэвам, стаяць на межах і дарогах, дзе хаваюцца дэманы, гучна спяваць і крычаць, каб чэрці не ўсяліліся ў чалавека праз адкрыты рот, і г. д.

Ва ўсходнеславянскіх замовах "грамы і маланкі", "чорныя хмары", "агністая заслона", якія насылаюцца Іллёй, здольныя знішчыць тыя сілы, якія згубна ўздзейнічаюць на чалавека (хваробы, змею, што ўкусіла чалавека, ведзьму, якая напусціла на яго псуту, і г. д.).

У народных паданнях і вераваннях Ілля-прарок дублюе некаторыя міфалагічныя і абрадавыя функцыі св. Юрая (пар. матывы змееборчаства, вызваленні воднай крыніцы, сувязь з канём і інш.). Да гэтых агульных матываў прыналежыць і заступніцтва дзікім звярам і паляванню. Лічылася, у прыватнасці. што ў Іллін дзень адкрываюцца норы і дзікія звяры атрымліваюць волю, таму гэты дзень быў асабліва небяспечны для скаціны. Разам з тым менавіта з Ілліна дня пачынаўся дзе-нідзе сезон палявання на ваўкоў.

У народных песнях пад імем Іллі фігураваў святы - заступнік ураджая і ўрадлівасці, сейбіт, жнец і падавец выгод: ўспомнім песню "Ходзіць Ілля на Васільля (Новы год), Носіць пугу Драцяную... Сюды махне. Туды махне - Жыта расце", валачобную песню: "Ілля-прарок па межах ходзіць, Жыта зажынае, Ярыну налівае" і "жніўную" песню: "Ах і дай. Божа. Два Ілюшкі  у годзе... Ілюшка і накарміў. І накарміў, і напаіў..."

Адным з найболей прыкметных падзей Ілліна дня была "братчына", ці "маленне",- калектыўная трапеза, якая аб'ядноўвала жыхароў некалькіх суседніх сёлаў. Трапезе папярэднічала закланне барана ці быка ("На св. Іллю барановую галаву на стол"), набытага на сабраныя ў складчыну грошы  ці разам выкармленага, які прыносіцца ў ахвяру Іллі ("Іллі пад свята"). У Іллін дзень прыгатаваную ў ахвяру жывёлу прыводзілі да царквы,  дзе яго асвячалі, а затым заколвалі і елі ўсе разам. Кроў жывёлы збіралі і пэцкалі ёю вочы і лоб. а дзецям шчокі, каб здароўе і крэпасць жывёлы перадаліся чалавеку. Адмысловыя магічныя ўласцівасці прыпісваліся косткам з'едзенай жывёлы: "іллінская" костка спрыяла, у прыватнасці, удаламу паляванню і  г.д.

У земляробчых губернях поўдня Расіі і на Ўкраіне ў Іллін дзень падавалі на стол хлеб з мукі новага ўраджая (так званую "новую навіну"), пар.: "Пётр з каласком, Ілля з пірагом". У шматлікіх іншых месцах Іллін дзень, прыпадаючы на самы разгар палявых прац, злучаўся з рознымі іх этапамі. З Ілліна дня пачыналі жніво (пар. "Ілля ржышча зачынае") ці сканчалі ўборку ("На Іллю мужык копы лічыць"), амаль усюды да Ілліна дня сканчалася сенажаць: "Ілля-прарок -- касьбе тэрмін".

З Ільіна дня лета паступова пачынала даваць месца восені: "Ілья лета канчае", "На Іллю да абеду лета,пасля абеду восень".З Ілліна дня вада не падыходзіла для купання,бо ў яе, па павер'і, памачыў рогі ці лапы алень, выпусціў капыт конь Іллі –прарока ці  сам Ілля кінуў у ваду кавалачак лёду.Лічылі таксама, што ў Іллін дзень купаюцца  толькі чэрці, так што хрышчонаму челавеку нельга пасля гэтага заходзіць у ваду.

Літ.:

Макашина Т.С. Ильин день и Илья-пророк в народных представлениях и фольклоре восточных славян//0бряды и обрядовый фольклор. М., 1982;

Максимов С.В. Крестная сила. М., 1993.


Прарок Ілля.

2/20. Прарок Ілля. Адзін з найпапулярнейшых у сялян вобразаў успрымаецца па той жа сэнсава-фанетычнай асацыяцыі (Iлля — ліць— дождж) нібы родны брат Макрыны. Грымоты з маланкамі на Іллю тлумачылі тым, што гэта сам прарок у вогненнай калясніцы раз'язджае па небе. А каб не ўзнік пажар ад навальніцы, стараліся не працаваць. Калі ж выпадала сонечнае надвор'е, баяліся гневу Іллі, які можа пакараць грэшную зямлю і людзей засухай. Нормай лічылася, што прарок Ілля прынясе дождж: «Ілля наробіць гнілля».

Існавалі на гэты дзень больш-менш рацыянальныя аграрныя і метэаралагічныя назіранні: калі дождж — будзе жыта ядронае, але маланка папаліць арэхі; калі пагода — павінен быць добры сенакос; калі спякота — трэба чакаць працяглай зімы. Ад Іллі звычайна пачыналася доўгачаканае жніво: «Свята Ілля — слаўная жняя»; «Свята Ілля копы лічыць». Выспяванне жыта часам вывяралі па ягадах у лесе: паспелі на Іллю чарніцы — значыць, паспела і жыта.

Тады ўжо прыказка вуснамі дбайнай гаспадыні сцвярджала: «На Іллю поўну печ хлеба наллю»; «На святога Галляша (мясцовая назва Іллі.—У. В.) з новых круп каша». Дзесьці каля Іллі трэба было «брацца да раллі» — пачыналі араць паравое поле, рыхтуючыся спакваля да сяўбы азімых: «Да Іллі хоць адным зубам зямлі парні». Свае назіранні мелі і бортнікі: паводле іх сцвярджэнняў, надзейныя тыя раі, што выйшлі да Іллі, пазней жа раі амаль нічога не вартыя і іх лепш не асаджваць, а адпускаць. Дзень Іллі ўспрымалі як рубеж між летам і восенню: «Ілля жніво пачынае, а лета канчае»;

«На Іллю да абеду лета, а па абедзе восень»; «Да Іллі поп просіць Бога пра дождж, а з Іллі і баба хвартухом яго нагоніць». I яшчэ адна прыкмета: «Прыйшоў Ілля і ўкінуў у ваду алядня» — менавіта з гэтага дня забаранялася купацца. Калі, маючы на ўвазе паступовае скарачэнне дня, пра папярэдніх святых гаварылі, што «Пётра-Павел час убавіў», то пра Іллю дабаўлялі: «Ілля-прарок — два ўвалок».

2 жніўня — Ілля, Галяш — свята дажджоў і навальніц; апякун земляробства і абаронца ад нячыстай сілы, які ўвабраў рысы язычніцкага бога Перуна.
Вобраз асілка, міфалагічнага Грамаўніка і язычніцкага Перуна ў хрысціянскія часы арганічна пераасэнсаваўся і спалучыўся ў народным календары  з постаццю старазапаветнага прарока Іллі.

Таму Пярун у беларусаў стаў сімвалам маланкі, грому, што гучыць у праклёне "Каб цябе Пярун забіў на роўным месцы". Так узнікла гэта сталае свята ў народным календары, дзе Ілля, паводле народных уяўленняў, упраўляе громам, маланкай, надвор'ем, пасылае на зямлю засуху або дождж.
У сваіх зваротах да Іллі людзі прасілі абараніць іх ад стыхій. Красамоўны прыказкі на Іллю: " На Іллю на лапату наллю"; "Ілля ваюе з чарцямі, б'е іх перунамі";  "Пытае Ілля, ці гатова ралля, а Ўспленне, ці гатова насенне"; "Ілля блізка - гніся, жняя, нізка, уставай раненька, жні дапазненька".

“Ілля-прарок дзве гадзіны звалок”

У народным асяродку Ілля-прарок, які ўшаноўваецца сёння, належыць да самых ганаровых святых. Па паданні, Ілля “да 33 гадоў сядзеў дома “сіднем”, але быў пазбаўлены ад гэтай хваробы і надзелены такой агромністай сілай, што яе прыходзілася заўсёды ўтаймоўваць”.
На вялікай калясніцы едзе ён па небасхіле, яго дарога — Млечны шлях, па якім ён едзе на белым кані, пакідаючы пасля сябе іскры, з якіх і паходзяць навальніцы і маланкі. Зімой Ілля ездзіць на санях, таму ў гэты час няма ні маланак, ні навальніцы, ні грому.

* Які Ілля, такое і Узвіжанне (27 верасня). 
* Прыйдзе Ілля, наробіць гнілля (пачыналіся працяглыя дажджы).
* На Іллю да абеду лета, пасля абеду восень. 
* Калі на Іллю няма  дажджу, чакай пажараў і доўгай зімы.
* На Іллю прасілі благаславення для насення будучага ўраджаю, казалі: “Бацька Ілля, благаславі насенне”.

Іллін дзень

2 жніўня - дзень хвалебнага прарока Іллі, Іллін дзень.

Ілля зажынае, лета канчае; першы сноп, першае восеньскае свята.

Ілля-прарок - касьбе тэрмін.

Пётр з каласком, Ілля з калабком (круглай перапечкай з новага жыта).

На Іллю лета да абеду, восень пасля абеду.

Прыйдзе Ілля, прынясе гнілля (дажджоў).

Да Іллі і пад кустом сушаць, а пасля Іллі і на кусту не сохне.

На Іллін дзень дзе-небудзь ды загараецца ад навальніцы.

З Ілліна дня ноч доўгая, а вада халодная.

Да Іллі мужык купаецца, а з Іллі з ракой развітваецца.

У Іллін дзень сабак і котак у хату не пускаюць (маланку прыцягнуць).

На Іллін дзень грэх вазіць сена - Ілля спаліць яго

За Ілліну ноч конь наядаецца, а мужык высыпаецца. І гэтаму ёсць тлумачэнне ў выглядзе такой прымаўкі: "Пётр і Павел на гадзіну дзень зменшыў, а Ілля-Прарок - два увалок".

На Іллін дзень першы сноп жнеі ставілі ў "чырвоным" куту, са словамі: "Гэта Іллі на бараду" або "Вось табе, Ілля, барада, а на будучы год урадзі нам хлеб гарада".

Асоба ўрачыста выпякалі "заможны хлеб" - хлеб першага ўраджая. Выконвалі рытуал разразання і раздачы першага каравая: самому старэйшаму - першая луста - як "бацечку -аратаму".

Новая навіна на Іллін дзень - спяць на Іллінскай (першай) саломе.

Ілля малодшы за Міколу, таму "бык Міколе, а баран Іллі".

2 жніўня - Іллін дзень. Ілля Прарок.

Багаты, як Іллінскі сот.

У дзень Іллі капусту накрываюць чыгуном, каб была белая.

У Іллін дзень калі з раніцы хмарна, то сяўба павінна быць ранняй, і можна чакаць багатага ўраджая; калі хмарна апоўдні сярэдняя сяўба, а калі ўвечар сяўба позняя і ўраджай дрэнны.

Казалі, што калі купацца пасля Ілліна дня, то можна патануць або захварэць.

Што на Іллю, у то і Ўзвядзенне (27 верасня).

Ушэсце з дажджом, Ілля з навальніцай, таму быдла не выганяюць на поле.

Глухі гром да ціхага дажджу, гром гулкі да ліўня.

Гром бесперапынны будзе град.

Гром грукоча доўга і не рэзка да непагадзі, калі жа адрывіста і недоўгачасова будзе ясна.

Дзяўчына ў красе што гарох на паласе: хто ідзе, той скубане.

Да Іллі гракі па адзіночцы, а пасля Іллі вялікімі зграямі.

Да Іллі хмары ходзяць па ветру, а пасля Ілліна дня супраць ветра.

Да Іллі хоць адным зубам падзяры (раллю пад зімавыя).

Да Іллі хоць дубцом захвастай.

Да Ілліна дня ў сене пуд мёду, пасля Ілліна дня пуд гною.

Да Ілліна дня сена змятаюць, каб пуд мёду ў яго пакласці.

Да Ілліна дня дождж у аруд, а пасля Ілліна дня з аруда.

Да Іллі і поп дажджу не намоліць, а пасля Іллі і баба фартухом нагоніць.

Дождж у Іллін дзень прадвесціць багаты ўраджай жыта на наступны год.

Калі ў Іллінскую навальніцу маланка запаліць хату, то тушыць яе трэба не вадою, а малаком або сыроваткай.

Сканчаецца сенажаць, пачынаецца жніво.

Іллінская пятніца без дажджу пажараў шмат.

Іллінская саломка вясковая перынка.

Іллінскі рой не ў карысць позні (г. зн. не паспее назапасіцца ежай).

Іллінскім дажджом мыюцца, абліваюцца ад прызора.

Ілліну дню хоць пугай прахлысні, ды забарануй (пар).

Ілля ў поле лічыць.

Ілля навальніцы трымае, на агністай калясніцы ездзіць.

Ілля жніво зачынае, лета канчае.

Ілля зажынае, лета канчае; першы сноп - першае восеньскае свята.

Ілля-прарок ездзіць на конях па небе, і ад хуткага бегу адзін з канёў губляе падкову, якая падае ў ваду, і вада адразу халаднее.

Калі на Іллін дзень бывае навальніца, то кажуць, што Ілля Прарок паехаў копы лічыць.

Калі да Ілліна дню жыта прыбрана, то новы пасеў сканчаецца да Флора і Лаўра; Муха да Ілліна дня кусаецца, а пасля запасіцца.

На Іллін дзень дождж - будзе мала пажараў, вёдра - шмат.

На Іллін дзень звер і гад блукае па волі.

На Іллін дзень і камень замерзне (ранішнікі).

На Іллін дзень пераганяюць пчол, падчышчаюць вулля, падразаюць першыя соты, якія, зрэшты, не ў карысць; таму кажуць: багаты як іллінскі сот (бедны).

На Іллін дзень быдла не выганяюць у поле, баючыся навальніцы і гадаў, якім у гэты дзень дадзена воля.

На Іллю грэх вазіць сена Ілля спаліць яго.

На Іллю да абеду лета, пасля абеду восень.

На Іллю звер і гад блукаюць па вадзе.

Новая навінка на Іллін дзень сеюць на Іллінскай паляне.

Алень у ваду лапу памакнуў вада ў рэках робіцца халоднай.

Першы сноп першае восеньскае свята.

Перастаюць купацца ў рацэ.

Пасля Ілліна дня ў поле сівага каня не ўбачыш  вось да чаго цёмныя ночы.

Пасля Ілліна дня камары перастаюць кусацца.

Пасля Ілліна дня не раяць есць суніцы, інакш будзеш драмаць.

Прыйдзе Ілля прынясе гнілля (дажджы).

Прыйдзе Пятрок адшчыкне лісток, прыйдзе Ілля адшчыкне і два.

Прыкмячаюць: калі ў Іллін дзень суха, то шэсць тыдняў будзе суха, калі ў гэты дзень дождж, ісці яму шэсць тыдняў.

Прарок Ілля куды ні махне, усюды жыта расце.

З Іллі працаўніку дзве ўгоды: ноч доўгая ды вада халодная.

З Ілліна дня вада сцюдзёная стане, купацца нельга.

З Ілліна дня вада стыне.

З Ілліна дня зашчыпваюць (збіраюць) гарох.

З Ілліна дня ідзе паварот на восень, хоць лета са сваёй спякотай яшчэ прастаіць доўга.

З Ілліна дня на дрэвах ліст жоўкне, а ў рэках і азёрах вада астывае таму, што ў гэты дзень быццам праз раку алень пераплыў і ваду астудзіў.

З Ілліна дня пачынаюцца ранішнікі.

З Іллі-прарока адчыняюцца ваўчыныя выхады (норы), першы выезд на ваўкоў.

Сенажаць трэба канчаць да Ілліна дня: пасля Іллі на вілах сена сушаць.

Сеяць на Іллінскай паляне.

"Зажынкі" звычайна абстаўляліся сваімі абрадамі.

Жнеі бралі з сабой у поле хлеб і соль. Нажаўшы першы сноп, садзіліся на яго і частаваліся, спявалі абрадавыя песні.

Было прынята таксама першы сноп упрыгожваць кветкамі і стужкамі.

Затым яго пранасілі па вёсцы і ставілі ў хаце ў ганаровы - "чырвоны" кут са словамі: "Гэта Іллі на бараду" або "Вось табе, Ілля, барада, а на будучы год урадзі нам хлеба гарада". "Першы сноп - першае восеньскае свята".

З першай малацьбы жыта было прынята выпякаць хлеб новага ўраджая і частавацца ім.

Ва ўрачыстым становішчы праходзіла выпечка "заможнага хлеба" - хлеба з мукі новага ўраджая.

Вынятыя з печы румяныя і духмяныя караваі гаспадыня акрапляла калодзежнай вадой і накрывала чыстым ручніком, "каб яны дайшлі".

На сярэдзіну святочнага стала клалі новы каравай.

"Ілля навальніцы трымае, Ілля хлебам надзяляе". "У іллінскім сене салодкая страва для скаціны". "На Іллін дзень у поле не працуюць". "На Іллін дзень дзе-небудзь ад навальніцы загараецца", "

Прымета: "Калі зацкуюць звера - увесь год будзе шчаслівае паляванне".

Іллінскі дождж лічыцца гаючым, ім абліваюцца і мыюцца ад прызора (благога вока) і ад розных хвароб, качаюцца

Новая навіна на Іллін дзень.

Ілля навальніцы трымае, на агністай калясніцы ездзіць.

Ушэсце з дажджом, Ілля з навальніцай, таму быдла не выганяюць на поле.

На Іллю звер і гад блукаюць па вадзе.

2 жніўня - Ілля Прарок. Іллін дзень.

З Ілліна дня ідзе заваротак на восень, хоць лета са сваёй спякотай яшчэ прастаіць доўга.

"Да Ілліна дню хоць дубцом (пугай) сцегані, ды забарануй".

"За Ілліну ноч конь наядаецца, а мужык высыпаецца".

У вусновых календарах - Іллін дзень, грамабой, дажынкі, сухі і мокры, маркоўнік, багатыя соты, баранавы рог.

Па небе раскочвае ён, грамабой, і кола з яго калясніцы - сонца чырвонае, і конь у Іллі "не просты":

Народ шанаваў Іллю сухога і Іллю мокрага.

Здзяйсняліся хросныя хады: маліліся Іллі мокраму - пра пасланне дажджу, сухому - пра вёдра, пагодліваму жніву.

Светлавы дзень зменшаў, працоўны - прыбываў. Ноч доўгая, і, як на Ўкраіне казалі, "конь наядаецца, кацап (парабак) прачынаецца".   "Да Іллі пасвіць батажок, а з Іллі пастушок". Зручныя выганы спасвены, у кароў "ход вялікі": "Да Іллі самі дахаты ідуць, пасля Іллі і да ночы ў лесе застаюцца". Пасьба і цяжэй, і прасцей, паколькі спёка спадае, менш дакучлівага гнюса. "Камары перастаюць кусацца", "авадні знікаюць".

Ілля - баранавы рог - у мінулым вялікае свята. Свята славілася складчынамі. Піва варылі, частаваліся свежыной: "На Прарока Іллю баранавую галаву на стол".

"Ведаць бабу па ўборы, што на Іллін дзень з пірагом".

Павезлі на млыны хлеб - навіну. Па сваіх якасцях вышэй ацэньваўся сырамалот - збожжа, падсохлае пад сонцам.

Голас пчаляроў адлюстраваны календарамі: "Багаты, як іллінскі сот".

"У Іллін дзень з раніцы хмарна - сяўба павінна быць ранняй і чакай добрага ўраджая; хмарна апоўдні - сярэдняя сяўба; а ўвечар хмарна - сяўба позняя і ўраджай дрэнны".

"Калі да Ілліна дня жыта прыбрана, то новы пасеў сканчаецца да Флора і Лаўра (31 жніўня), а калі жыта паспявае пазней, то і сяўба пазней, да Сямёна-дня (14 верасня)".

У народным уяўленні Ілля - святы суровы, грозны, караючы, у яго падначаленні дажджы, гром, маланкі; з другога боку, Ілля - шчодры, які надзяляе, бо пасылае на зямлю ўрадлівасць.

Першы сноп, першае свята: "Ведаць восень на Іллін дзень па снапах". У гэты дзень пяклі з новага жыта хлеб і прыносілі для блаславення ў царкву.

Па назіраннях, з Ілліна дня пачынаецца восень, з'яўляюцца халодныя ранішнікі: "На Іллю да абеду лета, пасля абеду восень", казалі: ""На Іллю камень раніцай гібее", "Да Ілліна дня хмаркі па ветры ідуць, пасля Ілліна дня супраць", "На Іллін дзень зіма з летам змагаюцца".

"Прыйдзе Ілля прынясе гнілля (дождж)", але была і прымета: "Дождж у гэты дзень прадвесціць багаты ўраджай жыта на наступны год" ці "Дождж у Іллін дзень, а таксама на Макавея (14 жніўня) і на Ўзвядзенне (27 верасня) - да багатага ўраджая на наступны год".

Пачыналіся дажджы.

Ілля грамабой - уладар маланак і грамоў. Гэты дзень часта з дажджамі і навальніцамі, казалі: "Ілля прарок раз'язджае па небе на агністай калясніцы", "Ілля словам дождж трымае і зводзіць", "На Іллю грэх вазіць сена - Ілля спаліць яго", "Ілля навальніцы трымае", "На Іллін дзень дзе-небудзь ад навальніцы загараецца", "Ушэсце з дажджом, Ілля з навальніцай"

Каб адвесці бяду, уласкавіць грознага прарока, у Іллін дзень не працавалі ў поле, не касілі і не прыбіралі сена. "Прарок Ілля лета канчае, жыта (іржышча) зажынае", і яшчэ: "Да Ілліна дню хоць пугай лясні, ды забарануй".

На Іллін дзень пераганяюць пчол, падчышчаюць вуллі, падрэзваюць першыя соты, казалі: "Багаты, як іллінскі сот", але ведалі, што "Іллінскі рой і не ў карысць", таму што позні, не паспявае назапасіцца ежай.

З Ілліна дня працаўніку дзве ўгоды: ноч доўгая, ды вада халодная, бо Ілля прарок тры гадзіны светлага часу звалок.

Іллуянка

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Бог навальніцы перамагае Іллуянку. Вапняк, 1050-850 г.г. да н. э.

Іллуянка - міфічная пачвара, цмок у хетцкай міфалогіі.

Паданне пра Іллуянку было выкладзена ў надпісах галоўнага свяцілішча хетцкага бога навальніцы ў Нерыке і прысвячалася імпрэзе Новага года. Захаваліся дзве версіі падання.

Па першай версіі Іллуянка, драконападобны, гіганцкі монстар перамог у разлютаванай сутычцы бога навальніцы Ішкура (вядомага  таксама пад імем Тару. Тады маці багоў Інара вырашыла дапамагчы Ішкуру. Яна падрыхтавала ўсё для балю і напоўніла вялікія пасудзіны алкагольнымі напоямі. Каб абхітрыць Іллуянку, яна ўсё ж мела патрэбу ў дапамозе чалавека. Таму багіня звярнулася да нейкага Гупасія.
Той пагадзіўся дапамагчы, аднак запатрабаваў, каб Інара перш з ім пераспала. Багіня пагадзілася і ўзяла чалавека з сабой на бяседу, на яку таксама быў запрошаны і цмок Іллуянка са сваімі дзецьмі. Драконава сям'я напілася ўдосталь з пасудзін, ап'янела і ўжо не магла звычайна перасоўвацца ці бегчы. Гупасія звязаў цмокаў так, што бог навальніцы змог забіць іх. Інара ўзяла чалавека з сабой у далёкія краі, каб там жыць з ім.

Яе ўмовай было, каб Гупасія ніколі не глядзеў у вокны. Мужчына пратрымаўся 20 дзён, аднак затым цікаўнасць узяла верх, і ён вызірнуў у акно. За акном, у велізарнай далечы  ўбачыў Гупасія сваю зямную жонку і дзяцей, пакінутых ім. Поўны нуды, ён звярнуўся да багіні з просьбай, дазволіць яму сысці. Канец падання не захаваўся. Меркавана, Інара забіла Гупасія за яго непаслушэнства і парушэнне зароку.
Паводле другой версіі легенды пра Іллуянку, роля чалавека больш значная. І ў гэтым выпадку цмоку Іллуянку атрымалася перамагчы бога навальніцы Ішкура, прычым як трафеі цмок вырваў богу яго сэрца і вочы. Зусім безабаронны, бог жаніўся на дачцы аднаго "беднага чалавека", якая нарадзіла Ішкуру сына.
Калі сын вырас, ён пасватаўся да дачкі Іллуянкі  і запатрабаваў у пасаг сэрца і вочы свайго бацькі. Цмок пагадзіўся. Калі бог навальніцы атрымаў гэтыя свае органы, то ён акрыяў, і зноў пачаў барацьбу з Іллуянкай. Гэтым разам ён перамог і забіў цмока, а разам з ім і свайго ўласнага сына, стаўшага чальцом драконавага прозвішча.

Легенды пра хетцкага цмока Іллуянку адпавядаюць падобным пра хуррыцкую пачвара Хедамму.

Крыніца - Ru.wikipedia.org

Ільзан.

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапеды

і
Паядынак Ільзана з Фолькерам з Альцая

Ільзан (Ilsan, Elsan) - камічны твар у нямецкай гераічнай сазе, састарэлы манах, у якім дзіўным чынам прарываецца вонкі старая баявая ўдаласць.

Па большасці крыніц, Ільзан - брат Гільдэбранда. У паэме "Розенгартэн" ён на боку Дытрыха Бернскага пераможна б'ецца з Фолькерам. Цалуючы выдатную Крымгільду, да крыві раздрапаў ёй твар сваёй шчаціністай барадой. У песні аб Рабенскай бітве (Rabenschlacht) Дытрых яго забівае, бо ён недастаткова старанна ахоўваў даручаных яму сыноў Гельхе.

Пры напісанні гэтага артыкула выкарыстоўваўся матэрыял з Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Ефрона (1890-1907).