Бораны (народ)

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Бораны (таксама ворады) - варварскі народ, які пражывае ў III веку ў Прыазоў’і  і на паўночных берагах Чорнага мора. Атрымалі вядомасць у сувязі з марскімі набегамі на рымскія валадарствы ў гады Скіфскай вайны. Этнічная прыналежнасць боранаў не ўсталявана.

Крыніцы па боранам

Бораны вядомыя па згадванні толькі ў 2 крыніцах: 4 разы ў "Новай гісторыі" Зосімы (кн. 1) і два разу як ворады ў "Кананічным пасланні" Рыгора Цудатворца. У абедзвюх крыніцах гаворка ідзе пра марскія набегі боранаў сумесна з готамі ў 250-260-х гадах на рымскія валадарствы ў Малой Азіі.

Рыгор Цудатворац, сучаснік і відавочнік разбуральных набегаў варвараў на правінцыю Понт, усюды называе іх варвары, але ў адной прапанове ідэнтыфікаваў  іх: «Таким образом, поелику ворады и готфы поступали с ними вражески, то они для других соделались ворадами и готфами.»

Зосіма згадаў у 1-й раз боранаў у спісе плямёнаў (готы, бораны, уругунды і карпы), якія рабавалі прыдунайскую правінцыю Еўропы (прылягае да Чорнага мора) пры імператару Гале (251-253 гг.).  Другі раз Зосіма назваў боранаў, паведамляючы пра пражыванне вышэйзгаданых плямёнаў на Істры (Дунаі). Затым Зосіма апісаў марскі набег пры імператару Валяр'яне каля 256 года, у якім удзельнічалі адны толькі бораны. Яны прымусілі жыхароў Баспора перавезці іх на караблях уздоўж усходняга ўзбярэжжа Чорнага мора да Піціунту (суч. Піцунда), дзе былі пабіты і ледзь вырваліся на захопленых у мясцовых жыхароў суднах. У больш удалым паўторным набегу "скіфы" (як звычайна заве боранаў  Зосіма) разрабавалі Піціунт і Трапезунт (Трабзон у суч. Турцыі).  Далей Зосіма не ўжывае этноніма бораны.

Этнічная прыналежнасць

Этнічная прыналежнасць боранаў  выклікае спрэчкі. Даследнікі адносілі іх да прыазоўскіх сармата-аланскіх плямёнаў, усходніх германцаў  і нават праславянам.

Апошняя здагадка пра праславянскую прыналежнасць боранаў А. М. Раменнікава засноўваецца на фанетычным падабенстве (па яго меркаванні) імёнаў гоцкіх правадыроў Рэспы [Respa], Ведука [Veduco] і Тарвара [Tharuaroque]  са старажытнаславянскімі імёнамі. Здагадка Раменнікава было падвергнута крытыцы гісторыкамі Е. Ч. Скржынскай  і Ю. К. Каласоўскай як адвольная  і не меўшая пераканаўчых аргументаў.

Усходнегерманская версія падтрымліваецца галоўным чынам згадваннем боранаў сумесна з готамі. Трэбеллій Полліон прыводзіць асобныя імёны гоцкіх плямёнаў: грутунгі  (грэўтунгі), аўстраготы (верагодна будучыя остготы), тэрвінгі (цервінгі),  візы (верагодна будучыя везеготы). Бораны маглі быць адным з германскіх плямёнаў, якія нароўні з готамі, геруламі  і гепідамі з'явіліся ў Прычарнаморскім рэгіёне напачатку III стагоддзя, аднак з-за адсутнасці дадзеных сцвярджэнне застаецца этнаграфічнай гіпотэзай.

Сармата-аланская версія мае чыста геаграфічны характар, бо калі выказаць здагадку, што бораны не прыйшлі з готамі ў Прычарнамор'е з Нямеччыны, то мясцовыя варварскія плямёны ў рэгіёне ў гэту эпоху ўяўлялі сабою пераважна сарматаў. Слабасць версіі складаецца ў тым факце, што за ўсе папярэднія стагоддзі да прыходу германцаў (і пасля іх сыходу да з'яўлення русаў) варварскія народы не здзяйснялі марскіх набегаў у басейне Чорнага мора.

Нататкі

Крыніца - "http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%8B_(%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4)"

Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з боранамі

в. Баранаўка >Менская вобласць > Барысаў >Глівінскі

в. Барань >Менская вобласць > Барысаў >Майсееўшчынскі

в. Баранаўка  >Менская вобласць > Чэрвень >Хутарскі

в. Баранаўка  >Менская вобласць > Смілавічы >Хутарскі

в. Баранцы >Менская вобласць > Вілейка >Асіповіцкі

в. Баранава>Менская вобласць > Старыя Дарогі >Палажэвіцкі

х. Бараніха>Гарадзенская вобласць > Шчучын >Астрынскі

в. Баранава>Гарадзенская вобласць > Гародня >Квасоўскі

в. Баранавічы>Гарадзенская вобласць > Гародня >Падлабенскі

в. Баранавічы>Гарадзенская вобласць > Іўе > Трабскі

в. Баранцы>Гарадзенская вобласць > Ашмяны >Жупранскі

в. Барані >Гарадзенская вобласць > Астравец >Падольскі

в. Баранавічы>Гарадзенская вобласць > Гародня > Падлабенскі

в. Баранавічы>Гарадзенская вобласць > Карэлічы > Лукскі

в. Баранаўшчына> Віцебская вобласць > Браслаў > Друеўскі

в. Барань> Віцебская вобласць > Полацак >Усценскі

в. Баранчыкі> Віцебская вобласць > Міёры > Мікалаеўскі

в. Барашкі> Віцебская вобласць > Міёры > Павяцкиі

в. Бараны> Віцебская вобласць > Глыбокае > Абрубскі

в. Бараны> Віцебская вобласць > Глыбокае > Узрэцкі

в. Баранавічы> Віцебская вобласць > Паставы > Юнькаўскі

в. Бараноўскія >Віцебская вобласць > Шуміліна >Дабейскі

в. Баранькі > Віцебская вобласць > Шуміліна >Мікалаеўскі

в. Баранаўка> Віцебская вобласць > Віцебск >Мазалоўскі

в. Баранаўшчына>Віцебская вобласць > Браслаў > Друеўскі

в. Баранцы> Магілёўская вобласць > Асіповічы > Свіслацкі

в. Баранавічы 1> Магілёўская вобласць > Бабруйск > Осаўскі

в. Баранавічы 3> Магілёўская вобласць > Бабруйск > Осаўскі

в. Баранцы>Брэсцкая вобласць > Жабінка > Азяцкі

в. Бараны>Брэсцкая вобласць > Жабінка > Азяцкі

в. Баранкі>Брэсцкая вобласць > Камянец > Відамлянскі

в. Бараны>Брэсцкая вобласць > Івацэвічы > Яглевіцкі

п. Баранаўка>Гомельская вобласць > Рэчыца > Камсамольскі

в. Баранаўка>Гомельская вобласць > Жлобін >Стараруднянскі

в. Баранцы>Гомельская вобласць > Ельск >Скараднянскі

в. Баранцы Гомельская вобласць > Ельск >Скараднянскі

Прозвішчы: Баранаў, Баранецкі, Баранкевіч, Барановіч, Бараноўскі, Бараноўскі – Гржымала, Бараноўскі- Остоя, Баранцэвіч - Юноша – старажытныя беларускія шляхецкія роды.

Са спісу войска ВКЛ 1528 года:

Боранович Войтех, з. Бельскай з-лi Падляшскага в-д. 142
Боранович Тимошко, б. Гарадзецкага пав. 214

Геаграфічныя назовы за мяжой, злучаныя з боранамі

Барранкабермеха — Калумбія
Барранкілья — Калумбія

МІФАЛОГІЯ

БАРАН

Культ барана характэрны для многіх народаў. На тэрыторыі Усходняй Эўропы пахаваньне чарапоў баранаў (казлоў) у курганох (Гнёздава, Чарнігаў)  зьвязваецца са скандынаўскім звычаем. На тэрыторыі Беларусі чарапы бараноў (казлоў) выяўлены побач з касьцяком чалавека ў курганных пахаваньнях блізу вёскі Шо, Залеські, Чарневічы (Глыбоцкі раён Віцебскай вобласьці).

Існуюць шматлікія павер'і аб белых баранчыках (козліках), якіх бачаць апоўначы на курганах. Вядомы культавыя камяні,  зьвязаныя з баранам: блізу  вёскі Гудзеняты (урочышча Баранішкі) Іўеўскага, у гарадскім пасёлку Мір Карэліцкага раёнаў. Пра Барашкаў камень блізу вёскі Гудзеняты ёсьць паданьне, згодна зь якім у час швэдска-рускай вайны салдаты на камені смажылі барана. Пасьля прыняцьця ежы шмат швэдскіх салдатаў асьлеплі, яны блукалі вакол каменя і гінулі ў багне.

Вядомы абрады ахвярапрыношаньня баранў. Блізу вёскі Рэчкі Шаркаўшчынскага раёна ў сярэдзіне XIX ст. у ноч на Дзяды зьбіраліся старыя сяляне, прыводзілі казла або барана, распальвалі на цьвінтары агонь, рэзалі жывёліну, варылі і ў капліцы з абрадавымі песьнямі рабілі памінальную вячэру. Сьвята з вогнішчамі ў гонар барана адзначалася на гары каля вёскі Варганы Докшыцкага раёна (гл. Гара Варганская).  Дасьледнікі зьвязваюць культ барана з культам урадлівасьці.

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary?alpha=&authenticity_token=7ac738a48b166025e45f6b2c67b725bd415bc85e&page=1

БАРАН.

Баранавыя бабкі ці ладыжкі засцерагаюць ад ішыясу. Ставяць на межах сваіх валадарстваў тычкі з уваткнутымі на іх баранавымі галовамі, звернутымі на ўсход, для засцярогі быдла ад мору. На Ярылін дзень на мяжы закопвалі "баранавы лоб" і косці - ад граду (Беларусь).

БАРАНА

Зьвязана зь земляробчай абраднасьцю і пераважна з мужчынскай сфэрай гаспадарчай дзейнасьці. У вонкавай форме бараны увагу прыцягваюць вострыя зубы, што вызначае  яе фалічную сэмантыку, якая дамінуе ў рытуальна-магічных дзеяньнях шлюбна-эратычнага кшталту, непасрэдна ці ўскосна арыентаваных на забеспячэньне  высокіх прадукавальных здольнасьцяў зямлі і жанчыны.

Палескія дзяўчаты,  каб прысьпешыць прыезд сватоў, цягалі  па завулках старую барану, а затым кідалі яе, разламаўшы, па ўсіх дарогах, што вялі ў вёску. Барану  з хаты нявесты цягалі каля хаты іншых дзяўчат, а затым несьлі яе да жаніха.

Менавіта вострыя зубы вызначылі і апатрапеічныя якасьці бараны, калі яна выступала як абярэг: барану ставілі ў варотах, каб прабілася чараўніца, зуб забівалі ў сьцяну ад блашчыц. Апатрапеічная моц бараны засноўваецца і на магічнай сіле вузлоў, а таксама на яе крыжападобнай аснове.

Як атрыбут дэманалагічных пэрсанажаў барана была і своеасаблівай «пасткай» для іх – у баране магла ўшчаміцца русалка.  3 дапамогай бараны чараўніцы адбіралі ў кароў малако. Разам з тым менавіта гэты прадмет дапамагаў выявіць нячысьцікаў – праз яе станавіліся бачнымі чараўніцы, дамавікі ды інш.

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary?alpha=&authenticity_token=7ac738a48b166025e45f6b2c67b725bd415bc85e&page=1

Барана

А.В. Гура

Барана - земляробчая прылада, якая  выкарыстоўваецца ў народнай традыцыі ў рытуальна - магічных мэтах. Сімволіка БАРАНЫ вызначаецца яе вонкавым выглядам.

Барана 15 стагоддзя

БАРАНА выкарыстоўваецца ў якасці засцярогу, што адлюстравана і ў самой яе назве, злучанай па паходжанню  з абаронай. Так, з мэтай засцярогу ад нячыстай сілы абыходзілі сяло з БАРАНОЙ на галаве ў купальскую ноч ці ставілі БАРАНУ ў хляве поруч каровы, каб усцерагчы быдла ад ведзьмы. У руках жа самай ведзьмы БАРАНА станавілася прыладай насылання псуты: калі яна сядзе пад БАРАНУ, як пад карову, і стане "даіць" яе зуб'і, то  знікне малако ў чужых кароў. Каб перашкодзіць ведзьме лётаць на БАРАНЕ па дварах і адбіраць малако, у купальскую ноч спальваюць у кастры  знойдзеную дзе-небудзь старую БАРАНУ. З дапамогай БАРАНЫ высочваюць ведзьму: садзяцца ў хляве пад БАРАНУ, праз якую можна ўбачыць ведзьму, прыходзячую да кароў, самому застаючыся пры гэтым незаўважаным. Лічылася таксама, што праз тры БАРАНЫ, калі сесці паміж імі, можна ўбачыць дамавіка ці лесуна. У Беларусі перад памінальнай трапезай праз БАРАНУ, пастаўленую ў дзвярах, праганялі душы памерлых, прыгаворваючы: "А кіш, душачкі, на абед: малыя праз БАРАНУ, а старыя праз дзверы!" Каб усцерагчыся ад русалак, трэба назваць лік зуб'яў у БАРАНЕ. Вядомы  аповяды пра злоўленую русалку, якая затрымалася ў БАРАНЕ на Русальным  тыдні. Зуб БАРАНЫ ўбіваюць у галаву мерцвяку, калі баяцца, што ён стане вампірам. Для збавення ад нячыстай сілы, якая душыць па начах спячых, кладуць БАРАНУ зуб'ямі ўгару на таго, каго яна мучыць. Пасля збору ўраджая здзяйсняюць трохразовае баранаванне вакол сяла, каб ніякае зло не пракралася на двор і не пашкодзіла гаспадарцы. У выпадку эпідэмій ці мору скаціны скародзілі ці абыходзілі з БАРАНОЙ вакол сяла.

Фалічная (эратычная) сімволіка БАРАНЫ прадстаўлена ў абрадах і павер'ях, якія маюць стаўленне да шлюбу і дзіцянараджэння, у фальклорных тэкстах эратычнага характару. Лічылася, што калі ў поле забудуцца БАРАНУ, да дзяўчат у вёсцы не будуць сватацца жаніхі. Знойдучы такую БАРАНУ, дзяўчаты разам употай хавалі яе ў восеці ці ў крапіве ці секлі і раскідвалі далей. Пад Пятроў дзень (12.07) БАРАНУ насілі на галаве з вёскі ў вёску - у якую прынясеш, туды і замуж выйдзеш, а на Новы год дзяўчаты сякерай секлі выкрадзеную БАРАНУ, каб пасля Каляд да іх прыехалі сваты, а зуб'і раскідвалі па полі.

БАРАНА выкарыстоўваецца пры родах. Так, прыказка "Жонка народзіць - муж пясок скародзіць" адлюстроўвае звычай прымушаць мужа скародзіць пясок пры пакутах парадзіхі. Зуб БАРАНЫ клалі нованароджанаму хлопчыку пад падушку, каб не спыніўся род. Пад Новы год трэслі БАРАНУ са словамі: "Бароначка, трусіся, а ты, курачка, нясіся". БАРАНА фігуруе ў прыпеўках любоўна - эратычнага ўтрымання: "Ужо я ішоў бокам / Скародзіць бараной,/ Барана жалезная - / Пацалуй, ласкавая!" У жартоўных песнях суседка ў адказ на просьбу маладзіцы пазычыць хоць бы на дзень мужа прапануе наўзамен мужа БАРАНУ. З тэмай замужжа злучаны звычай валакчы БАРАНУ па вёсцы. У пярэдадне Пятроўскага паста ці на Іванаў дзень (07.07) валаклі крадзеныя БАРОНЫ, каб у вёсцы было больш вяселляў. Часам іх потым кідалі ў ваду. На масленіцу такім чынам "выбароньвалі дзевак", каб выдаць іх замуж. На каляды валачэнне БАРАНЫ ўяўляла сабою від дзявоцкай варажбы: дзе выпадуць зуб'і, там быць вяселлю. Шлюбная сімволіка і сімволіка ўрадлівасці выяўляецца ў звычаі катання на БАРАНЕ зуб'ямі ўгару (часам на сахе, карыце, тачцы, на лаўцы) маладых, цешчы, свата, нежанатага хлопца, павітухі.

З аграрнай магіяй злучаны абрад катання на БАРАНЕ ў вясновай абраднасці. У беларусаў абраную з дзяўчат  "вясноўку" ўпрыгожвалі вянком, саджалі на БАРАНУ і хлопцы вазілі яе па полі, прызначанаму пад яравыя пасевы. У вяснянках вясна прыходзіць "на сахе, на баране, на пшанічным піразе".  Прыляцеўшых  ўвесну  жаўрукоў прасілі: "Сані панясіце, а саху, барану прынясіце". У некаторых месцах на Звеставанне пяклі перапечку ў выглядзе БАРАНЫ, якую  з'ядалі, скормлівалі скаціне ці бралі ў поле, калі пачыналі сяўбу ці жніво. Часам з гэтай  перапечкай сустракалі бусла, просячы ў яго добрага ўраджая.

БАРАНА выкарыстоўваецца таксама ў абрадах выклікання дажджу. Падчас засухі аб'язджаюць на БАРАНЕ вакол сяла, скародзяць дарогу, высмаглае рэчышча ракі ці балота.

Баранец

Баранец - Фантастычная расліна-жывёла. Па павер'ях славян

па паведамленні М. Забыліна, паселяне, якія жылі ў Паволжжы, запэўнівалі замежнікаў, што баранец расце ў нізоўях Волгі: ён "прыносіць плод, падобны на ягня; сцябло яго ідзе праз пупок і ўзвышаецца на тры пядзі; ногі матаюцца, рогаў няма, пярэдняя частка як у рака, а задняя як дасканалае мяса. Ён жыве не сыходзячы з месца датуль, пакуль мае вакол сябе ежу. Паказвалі футравыя шапкі і запэўнівалі, што гэта шапкі з меха баранца" (3абылін, 1880).

"У сярэднія вякі і нават у XVIII ст. бавоўнік (які хаваецца пад імем баранца. - М. В.) быў невядомы ў Еўропе, - дапаўняе II. Верзілін. - У той час мелі распаўсюд толькі казачныя ўяўленні пра дрэва-барана, які дае раслінную поўсць. Гэтыя ўяўленні засноўваліся на блытаных, недакладных аповядах вандроўцаў, якія прыбылі з таямнічых усходніх краін. ... У 1681 годзе  была выдадзена кніга пра вандраванне Струйсо ў якой маецца такое апісанне: "На заходнім беразе Волгі ёсць вялікая сухая пустэльня, званая стэп. У гэтым стэпе знаходзіцца дзіўнага роду плод, званы "баромец" ці "баранч" (ад слова "баран", што значыць  "ягня"), бо па форме і вонкаваму выгляду ён вельмі нагадвае авечку і мае галаву, ногі і хвост. Яго скура пакрыта пухам вельмі белым і далікатным, як шоўк. Ён расце на нізкім сцябле, каля дзвюх з паловай футаў вышынёю, часам і вышэй... Галава яго звешваецца ўніз, так, як быццам ён пасвіцца і скубе траву; калі ж трава завядае, - ён гіне... Дакладна толькі тое, што нічога з такою сквапнасцю не прагнуць ваўкі, як гэтую  расліну"" (Верзілін, 1954).

Баранец (міфалогія)

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

"Татарскі авен". Гравюра 1696 года.

Баранец (інакш боранец, борамец, татарскі авен, овен скіфскі; лат. Planta Tartarica Barometz ці Agnus scythicus) - легендарная расліна, быццам бы растучая  ў далёкіх абласцях Азіі. Лічылася, што плодам баранца з'яўляюцца авечкі, якія былі злучаны з раслінай пупавінай і харчаваліся травой, якая расце вакол  іх. Калі трава сканчалася, і авечкі, і расліна паміралі.

Магчымыя рэальныя прататыпы баранца - бавоўнік ці кавун. Існуе від дрэвападобнай папараці, названы Cibotium barometz, а таксама расліна Lycopodium selago L., якая носіць  назву "баранец звычайны".

Сведчанні пра баранец

Уяўлення пра існаванне "ваўняных дрэў" сустракаюцца яшчэ ў антычных аўтараў - Герадота, Тэафраста, Плінія Старэйшага.

У XVI-XVII  веках "скіфскага барана" апісваюць шматлікія вандроўцы, якія наведвалі Сярэднюю Азію і Расію; тады ж і ўзнікае само слова "баранец", запазычанае з рускай мовы. Пра баранец пішуць такія заходнееўрапейскія вандроўцы па Расіі, як Жыгімонт Герберштэйн, Адам Олеары й і Ян Стрэйс. У апошняга чытаем:

"На заходнім беразе Волгі ёсць вялікая сухая пустэльня, званая  стэп. У гэтым стэпе знаходзіцца дзіўнага роду плод, званы "баромец" ці "баранч" (ад слова "баран", што значыць па-руску "ягня"), бо па форме і вонкаваму выгляду ён вельмі нагадвае авечку і мае галаву, ногі і хвост. Яго скура пакрыта пухам вельмі белым і далікатным, як шоўк. Ён расце на нізкім сцябле, каля дзвюх з паловай футаў вышынёю, часам і вышэй… Галава яго звешваецца ўніз, так, як быццам ён пасвіцца і скубе траву; калі ж трава вяне, - ён гіне… Дакладна толькі тое, што нічога з такою сквапнасцю не прагнуць ваўкі, як гэтую  расліну".

Іншы вандроўца, Якоб Рэйтэнфельс, паведамляе пра расліну наступнае:

"…Паміж Волгай і Танаісам у самарскіх плямёнаў водзіцца знакамітая авечкападобная  расліна баранец - іншыя няправільна пішуць борамец, - кара якой падобна  на авечую шкуру; гэта руно старанна здымаюць, і шляхетныя людзі звычайна падбіваюць сабе ім сукенкі і рукавіцы, каб было цяплей. Яна валодае такой здольнасцю сушыць і саграваць, што высушвае ўсю траву вакол сябе, перш чым завяне, таму некаторыя, дрэнна дасведчаныя людзі, меркавалі, што яна валодае розумам і харчуецца змешчанаю каля яе травою".

Сэр Томас Браун прыводзіць наступнае яе апісанне ў сваёй кнізе "Хадзячыя забабоны" (1646):

"…Найвялікшым цудам лічыцца "баромец", гэта дзіўная расліна-жывёла, ці раслінны, "татарскі авен", якую  з задавальненнем пажыраюць ваўкі; яна мае форму авена, пры надломе выпускае крывавы сок і працягвае жыць нават тады, калі ўсе расліны вакол яе гінуць."

Дзякуючы аўтарытэтным сведчанням баранец доўгі час лічыўся сапраўднай, а не легенднай раслінай. Яе  беспаспяховыя пошукі працягваліся да канца XVIII стагоддзя.

"Расліна Borometz (у рускім перакладзе - "боранец") згадваецца ў частцы 22 пятай кнігі рамана Грыммельсгаузена "Сімпліцыссімус", калі галоўны герой апісвае сваё знаходжанне ў палоне ў татараў.

"Баранец (Borametz) са спасылкай на трэцюю кнігу працы сэра Томаса Брауна "Pseudoxia Epidemica" (Лондан, 1646) згадвае ў сваёй "Энцыклапедыі выдуманых істот" Х.-Л. Борхес.

Нататкі

Спасылкі

• Очерк легенды о баранце (англ.)
• «Таинственный псевдозверь». Статья о баранце и папоротнике Cibotium barometz
• О реальном растении баранец обыкновенный

ТАЯМНІЧЫЯ ПСЕЎДАЗВЯРЫ.

Доктар біялагічных навук Б. ГАЛОЎКІН.

Тытульны ліст кнігі Д. Паркінсана 'Рай'.

Першае яе выданне з'явілася ў Англіі ў 1629 годзе. У цэнтры малюнка на заднім плане баранец - незразумелая істота, якую доўгі час звалі заафітам.

У батанічных садах Паўднёва-усходняй Азіі і Паўночнай Індыі сустракаецца дрэвападобная папараць (Cibоtium barometz), ствол яе густа пакрыты бураватымі ці рудаватымі валасінкамі, якія нагадваюць поўсць жывёлы.

"Паміж рэкамі Волгай і Яікам... ёсць нейкае насенне, увогуле вельмі падобнае на насенне дыні, толькі трохі буйней і круглей; калі яго закапаць у зямлю, то з яго вырастае нешта, вельмі падобнае на ягня, у пяць пядзяў вышынёй, яно завецца на іх мове Баранец, што значыць ягнятка, бо яно мае галаву, вочы, вушы і ўсё іншае ў выглядзе,  якое нядаўна нарадзілася і, акрамя таго, забяспечана найтонкай скуркай, якую вельмі шматлікія ў тых краінах ужываюць для падшыўкі шапак. Звыш таго... гэта расліна, калі толькі дазвольна назваць яе раслінай, мае і кроў, але мяса ў яе няма, а замест мяса ёсць нейкае рэчыва, вельмі падобнае на мяса ракаў. Затым капыты  не рагавыя, як у ягня, а пакрыты чымсьці накшталт волас, накшталт рога. Корань у яе знаходзіцца ў пупка ці пасярэдзіне жывата. Жыве яна датуль, пакуль сам корань, вынішчыўшы вакол сябе травы, не засохне ад недахопу корму. Гэта расліна валодае дзівоснай саладосцю, чаму яе  з прагнасцю шукаюць ваўкі і іншыя драпежныя звяры" (З. Герберштэйн. Цыдулкі аб маскавіцкіх справах, пачатак XVI стагоддзя).

Гэта вялізная цытата - самае першае і самае поўнае апісанне той незразумелай істоты, якую доўгі час навукоўцы звалі заафітам.

Заафіт. З нашых сучаснікаў ці наўрад хто зможа растлумачыць значэнне і паходжанне гэтага слова. Няма яго ні ў энцыклапедыях, ні ў слоўніках, хіба што ўсёведны Ўладзімір Іванавіч Даль  выказваецца пра яе вельмі імгліста: гэта "жывёларасліна, жыварасль, расляк". Першае слова - дакладны пераклад "заафіта" на рускую мову, астатнія - вельмі рэдкія ва ўжытку і ў сваю чаргу патрабавальныя дадатковага  тлумачэння.

Мы пачалі аповяд са сведчання аднаго з заходнееўрапейскіх вандроўцаў, якія пакінулі апісанне звычаяў, нораваў, укладу жыцця маскавітаў і прыроды малавядомай датуль на Захадзе таямнічай Масковіі. Менавіта ў апісанне цудаў прыроды і патрапілі звесткі пра баранец.

Згадванні пра баранец можна знайсці і ў іншых аўтараў, якія пабылі, падобна З. Герберштэйну, ў розныя гады, - немца А. Олеарыя (1633, 1635), француза Ж. Маржарэта (1609), курляндца Я. Рэйтэнфельса (1680). Праўда, з часам апісанне баранца станавіліся ўсё карацей.

Што ж дакранаецца батанікаў, то яны, згадваючы заафіт, таксама былі даволі скупыя, асабліва на дэталі, якія паказвалі на "жывёльныя" прыкметы баранца. Заолагі ж наогул захоўвалі пра яго маўчанне.

Бацька сістэматыкі Карл Лінней мог бы, напэўна, праігнараваць гэту дзіўную жывёльна-раслінную хімеру, паколькі сам ён яе, відавочна, не сустракаў, а згаданыя вышэй апісанні баранца скіфскага, ці ягня, былі некарэктныя з пункту гледжання класічнай марфалогіі. Тым не менш ён знайшоў месца гэтаму монстру ў сваёй сістэме раслін, змясціўшы яго ў клас бяскветкавай папараці, гэта значыць споравых раслін, хоць Герберштэйн прама паказаў на наяўнасць у баранца насення. У такім рашэнні Лінней, зрэшты, не быў наватарам: пра папаратнікавую прыроду баранца ўпершыню паведаміў амаль за паўстагоддзе  да яго нямецкі прыродазнавец Э. Кемпфер. Праўда, Кемпфер, як і Лінней, у месца росту расліны не прыязджаў.

А што ж батанікі расійскія? Падобна, для іх баранец апынуўся такім жа адкрыццём, як і для Герберштэйна. Мне атрымалася знайсці толькі адно згадванне пра заафіта ў складанні Н. М. Максімовіча -Амбодзіка "Врачебное веществословие", якое  выйшла у 1788 годзе. "Агнец скіфскі, - пісаў Максімовіч, - ёсць расліна, самародна , якая гібее (што расце. - Б. Г.) у Кітайскай дзяржаве, Татарыі, Скіфскай зямлі і каля ракі Волгі... Ад Ліннея прылічаецца да бяскветкавай папараці. Яму... прыпісваюць умацавальную і звязальную сілу".

І ўсё ж, што заахвоціла Герберштэйна распавесці нам займальную легенду пра аднаго з цудаў зямлі скіфскай?

Думаецца, што пачалося ўсё нашмат раней XVI стагоддзя. У часы Герберштэйна для заходнееўрапейскіх навукоўцаў Масковія была тым жа, чым, скажам, Скіфія для старажытных грэкаў. Успомнім гісторыка і географа Герадота (V стагоддзе да н. э.). "Паміж Таўрыдай і Дняпром, - пісаў ён, - ляжыць неаглядны бязмежны стэп. Тут восем месяцаў пануе зіма з жудаснымі халадамі. Паветра тым часам запоўнена лятучымі пёрамі (гэта значыць снегам. - Б. Г.). Некаторыя людзі там харчуюцца чалавечым мясам, а іншыя звяртаюцца на некалькі месяцаў у ваўкоў (апранаюцца ў звярыныя шкуры. - Б. Г.). На поўначы ж жывуць людзі, якія спяць шэсць месяцаў у годзе". Апошняе, магчыма, ставіцца ўжо не да людзей, а да мядзведзяў.

Падобна, што і апісанне баранца, зробленае Герберштэйнам, засноўвалася на крыніцах такой жа ступені пэўнасці і ўзросту, што і звесткі Герадота пра скіфаў, нездарма баранец увайшоў у гісторыю пад назвай "скіфскае ягня".

На гэтым можна было б паставіць кропку, калі б не адна акалічнасць. Баранец абвясціўся зноў! Але ўжо не ў Татарыі і не ў Скіфскіх землях, а ў Паўднёва-усходняй Азіі і Паўночнай Індыі. Апынулася, што баранца яшчэ можна сустрэць у... батанічных садах! Пад лацінскай назвай Cibotium barometz Link вырашчываюць дрэвападобную папараць, ствол якой густа пакрыты бураватымі ці рудаватымі валокнамі, якія нагадваюць поўсць жывёлы. На гэтым падабенства яго з легендарным баранцом і канчаецца.

Водгалас легенды існуе дагэтуль і ў назве даволі вядомай расліны нашай айчыннай  флоры. Гэта, праўда, не папараць, а дзераза, якая таксама завецца баранец (Huperzia selago). Сустракаецца яна  ад тундры да шырокалісцевых лясоў у еўрапейскай частцы краіны, у тым ліку і ў Татарыі. Багата галінаваныя паўзучыя сцеблы яго пакрыты шматлікімі цвёрдымі, вострымі лісточкамі.

Іншы персанаж з той жа сям'і заафітаў - дрэва, у пладах якога зараджаюцца... дзікія качкі. Птушаняты вызваляюцца ад незвычайнай шкарлупіны - абалонкі плоду і падаюць ў ваду. Раслі  гэтыя "качыныя дрэвы", як лічылі ў народзе аж да XIII стагоддзя, па марскіх узбярэжжах дзесьці ў Паўночнай Еўропе. У канцы XVI стагоддзя ангелец  Д. Джэрард у кнізе "Зёлкі" змясціў малюнак фенаменальнай расліны, названай  ангельцамі barnacle tree. Малюнак пасля неаднаразова прайграваўся ў працах шматлікіх прыродазнаўцаў. Апынулася, што ён быў зроблены невядомым мастаком задоўга да выйсця працы Д. Джэрарда, а ў кнігу патрапіла толькі гравіраваная на метале яго копія.

Д. Джэрард удакладняў, што сустракаецца "качынае дрэва" ў Паўночнай Шатландыі і на Оркнейскіх выспах, а на маленькай выспе ў берагоў графства Ланкашырон нібы "бачыў на свае вочы і адчуваў сваімі рукамі" ўвесь працэс выйсця з пладоў, падобных на ракавіны, марскіх птушак,  большых па памерах, чым дзікая качка, але меншых, чым гусак.

Што гэта было: сапраўдная памылка назірання, добрасумленная памылка ці кампіляцыя з розных па паходжанню  фактаў? Ці наўрад хто зможа цяпер пераканаўча адказаць на гэта пытанне.

Меркавана міф пра "качынае дрэва" мае ў сваёй аснове рэлігійныя карані. Тыя, што добра ведаюць ангельскую мову, магчыма, звернуць увагу на тое, што слова barnacle у ім азначае адначасова казарку - паўночную птушку з атрада гусіных, і маленькае вусаногае ракападобнае, званае ў прастамоўі марской качачкай. Гэта "ракападобная качачка" звычайна прымацоўваецца да прыбярэжных камянёў, дна  караблёў.

Кажуць, што сярэднявечныя манахі, імкнучыся пазбегнуць нягод паста, надумалі паставіць знак роўнасці паміж гэтымі дзвюма жывёламі. Казаркі, сцвярджалі вынаходлівыя служкі культу, зусім не скаромная ежа, паколькі ўзнікаюць з марскіх качачак, гэта значыць з дарункаў мора,  дазволеных да спажывання ў нішчымныя дні. Праўдападабенства гэтаму міфу надавала яшчэ і тое, што тады ніхто сапраўды не ведаў, адкуль бяруцца казаркі, якіх жыхары сярэдняй Еўропы бачылі толькі падчас іх пралёта. Тыя ж, хто бачыў марскіх качачак, маглі пераканацца, што са шчыліны ракавіны ў вадзе высоўваецца ножка са шматлікімі доўгімі шчацінкамі, якая выпростваецца веерам, а затым складаецца, ствараючы ілюзію махаючага  крыла. Атоесніць жа ракавіну са своеасаблівым арэхам і змясціць гэты арэх затым на "качынае дрэва" для народнай фантазіі не склала вялікай працы. А манахі ўнеслі апошнюю рысу ў гэту гісторыю: ператварылі марскіх качачак  у качак звычайных, а дакладней - у казарак

Баранец-плавун.

Баранец-трава

РУСКІЯ ў ранейшыя часы запэўнівалі замежнікаў, што ў нізоўях Волгі расце жывёла - расліна - баранец; яно прыносіць плод, падобны на ягня. Сцябло яго ідзе праз пупок і ўзвышаецца на тры пядзі; ногі касматыя, рогаў няма, пярэдняя частка - як у рака (ёсць нават клюшні, якімі баранец балюча, да крыві скубаецца, прыводзячы ў жах не дасведчанага вандроўца!), а задняя - дасканалае мяса. Гэта жывёла - расліна жыве, не сыходзячы з месца, датуль, пакуль мае вакол сябе ежу. Замежнікам паказвалі футравыя шапкі і запэўнівалі, што гэта - мех баранца!

Слова "арнос" па-грэцку азначае баран. У народзе арніку  завуць баранец, бараннік горны, барановая кветка. І гэта не выпадкова. Звісаючыя пялёсткі ў квітнеючай расліны і пухнатыя хохлікі адцвілых кошыкаў сапраўды чымсьці нагадваюць поўсць барана.

Овен

Задзіякальнае   Сузор'е Овена было вельмі ўшанавана ў старажытнасці, вярхоўны бог Новага царства Егіпту Амон-Ра   маляваўся з баранавай галавой, а дарога да яго храма ў Луксоры ўяўляла сабою алею са сфінксаў з баранавымі галовамі. Грэкі атаясамлялі Амона-Ра з Зеўсам. Лічылася таксама, што сузор'е Овена ўтворана ў гонар Овена з залатым руном. У задзіякальны  знак Овена. Сонца ўваходзіць 22 сакавіка, хоць насамрэч знаходзіцца тым часам у сузор'і Рыб. У сузор'і Овена яно знаходзіцца з 16 красавіка па 13 траўня. Лёгка даступных для назірання аб'ектаў у гэтым сузор'і няма, і самі зоркі, якія ўтвараюць яго, слабыя. Сузор'е  Овена знаходзіцца да ўсходу ад сузор'я Рыб і кульмінуе (займае найвышэйшае становішча на небасхіле) апоўначы напачатку лістапада. Зорка з  гэтага сузор'я завецца Гамаль (па-арабску "сталы баран"). На карце з атласа Гевелія мы бачым яе на лбу барана. Сузор'е Овена атачаюць сузор'і Пярсея (Perseus), Цяля (Taurus), Кіта (Cetus), Вялікага і Малога Трыкутніка (Triangulum Maius & Minus), Мухі (Musca) і Рыб (Pisces).