Старасвецкая Беларусь
Галерэі
Уваход
Зараз на сайце
Цяпер 478 госцяў анлайнCountries
| 48.6% |  | UNITED STATES |
| 25.8% |  | CHINA |
| 5.5% |  | SERBIA AND MONTENEGRO |
| 4.9% |  | RUSSIAN FEDERATION |
| 4% |  | NEW ZEALAND |
| 2.8% |  | CANADA |
| 2.6% |  | GERMANY |
| ЕЖУН |
|
Кадайскія народы
Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі
Кадайскія народы (гэянь) - група народаў на поўдні Кітая (правінцыі Юньнань, Гуйчжоу, Гуансі –Чжуанскі аўтаномны раён, в. Хайнань) і поўначы В'етнама, размаўляючых на кадайскіх мовах. Уключаюць: - гэлао (кэлао, клао) - 677 тыс. чал. (Гуйчжоу, паўднёвы ўсход Юньнані, захад Гуансі-Чжуанскага аўтаномнага раёна; большасць не кажа на гэлао) і звыш 2 тыс. чалавек у В'етнаме (прав. Хазянг); - лаці - св. 12 тыс. чалавек у В'етнаме (прав. Хазянг і Лаокай) і 2,4 тыс. чалавек у Кітаі (паўднёвы ўсход Юньнані); - цунь - 88 тыс. чалавек (захад в. Хайнань), кажуць на мове цунь; - лаха (са кхао) - 6,4 тыс. чалавек (прав. Йенбай і Шонла у В'етнаме); - пупео (кабео, кабяо, лакуа) - 1 тыс. чалавек у В'етнаме (прав. Хазянг) і каля 300 чалавек у Кітаі (паўднёвы ўсход Юньнані); - буян (буянг) - 3 тыс. чалавек у Кітаі (паўднёвы ўсход Юньнані) - ежун (еронг) - каля 400 чалавек у Кітаі (паўднёвы захад Гуансі); - энны - 200 чалавек у В'етнаме (прав. Каобанг). Колькасць у Кітаі - па адзнацы 2007, В'етнаме - па прамежкавым перапісе 2002. З кадайскіх народаў афіцыйна прызнанымі нацыянальнасцямі з'яўляюцца ў КНР - гэлао, у В'етнаме - лаці, лаха, гэлао і пупео. Якія пражываюць у Кітаі лаці і пупео афіцыйна ўключаюцца ў склад нацыянальнасці і, кун - у склад ханьцаў, буян - чжуанаў, еронг - яо. Кажуць на мовах кадайской галіны раставай-кадайских моў. Распаўсюджаны таксама кітайскі, в'етнамскі, чжуанскі, мяо, таі і інш. мовы. Існуе гіпотэза, што продкі гэлао першымі адлучыліся ад прататайскай этнічнай агульнасці, лакалізаванай у межах сучаснага Гуансі-Чжуанскага аўтаномнага раёна (каля 2 тыс. гадоў да н. э.) і мігравалі на поўнач уздоўж р. Бэйпаньцзян. Напачатку 1 тыс. да н. э. ці продкі і кун засялілі Хайнань. Традыцыйная культура тыповая для горных раёнаў Паўднёва-усходняй Азіі; займаюцца падсечна-агнявым земляробствам (рыс, кукуруза, гарбузовыя, карняплоды), паліўным, у тым ліку тэрасным, рысаводствам. Захоўваюць галоўным чынам традыцыйныя вераванні. Літаратура
Крыніца –
(Г.І.: выпадковасць ці не – не вядома, але назоў племені вельмі сугучны з некаторымі назовамі ў Беларусі. Такія выпадковасці маюць права на далейшыя даследванні. Хутчэй за ўсё ў Беларусі было таксама племя з падобным назовам. Магчыма далёкае племя ў Кітае-В’етнаме атрымала свой назоў ад індаеўрапейцаў. Вядома, што ў Кітае існавала варварская зямля, дзе жылі воіны-наёмнікі індаеўрапейцы.)
Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з ежунамі. в. Ежоўка>Віцебская вобласць > Браслаў >Відзаўскі х. Ежоўка > Віцебская вобласць > Браслаў > Опсаўскі в. Ежаўцы> Гарадзенская вобласць > Ваўкавыск >Верэйкаўскі в. Ежона>Брэсцкая вобласць > Баранавічы >Падгорнаўскі в. Ежыкі>Брэсцкая вобласць > Жабінка > Ленінскі
Прозвішчы: Ежэўскі – граба Ястржембец – старажатны беларускі шляхецкі род.
Са спісу войска ВКЛ 1528 года:
Ежевич Мартин, з. Бельскай з-лi Падляшскага в-д. 130 МІФАЛОГІЯ.
Ежа Ежа ў культуры ўсходніх славян
Як і любая іншая складовая беларускага вясельнага рытуальна-абрадавага комплексу (адзенне, атрыбуты, у тым ліку ўпрыгажэнні, дзеянні, чыны, месца), ежа таксама з’яўлялася важнай часткай сямейна-родавых і каляндарных абрадаў і суправаджалася даволі складанай сістэмай сацыяльных нарматываў, а таксама прадпісанняў звычаёвага сялянскага права. Яны ў абавязковым парадку ўлічвалі характар святочных падзей, месца і час правядзення рытуальнай трапезы: паўсядзённай (менавіта так: нават звычайныя паўсядзённыя снеданне, полудзень або вячэра мелі даволі строгі, рэгламентаваны характар), сямейнай або святочнай, сярод прадстаўнікоў свайго роду; у хаце, у полі, на могілках, на жніве. Напрыклад, больш строгімі былі правілы паводзін, якія тычыліся абеду і вячэры, больш дэмакратычнымі — снедання і палуднавання.
* Сакральныя адносіны да ежы абапіраліся як на павагу да цяжкай і шматэтапнай працы па вырашчванню ўраджаю і працэсу прыгатавання, так і на само месца харчавання сям’і. Сямейная трапеза — гэта не проста акт фізічнага сілкавання чалавека дзеля падтрымання працаздольнасці, фізічнага стану, але адначасова і акт духоўнага выхавання асобы. Паўсядзённая сямейная трапеза — гэта квінтэсенцыя ўсяго комплексу сямейных узаемаадносін. Застолле — гэта галоўная старонка сялянскага дамастрою, на якім, як на далоні, выразна чытаюцца ўсе сілавыя лініі сацыяльных, статусных, полаўзроставых адносін паміж дарослымі членамі сям’і і дзецьмі. Акрамя таго, у хаце знаходзіўся абраз, а гаспадар займаў месца пад ім і павінен быў арганізаваць трапезу так, каб да “дароў, што зыходзяць ад Бога”, былі адпаведныя адносіны: павага і ўдзячнасць. Перад прыёмам ежы усе абавязкова мылі рукі. Зноў-такі гэта працэдура была не толькі патрабаваннем асабістай гігіены, але і актам рытуальнага ачышчэння рук, якія будуць дакранацца да “святых дароў”. Калі сям’я была на жніве і палуднавала ў полі, то рукі выціралі аб зямлю. Лічылася, зямля валодае той жа ачышчальнай функцыяй, што і вада.
* Ніколі не елі на стале, не пакрытым абрусам або настольнікам. “Боская” далонь заўсёды павінна быць накрытай. У паўсядзённым жыцці і ў святочныя дні абрус клалі на стол правым (“добрым”) бокам, а вось на жалобныя сталы — левым, тым самым паказваючы выключнасць падзеі або выключэнне сям’і з кола агульнародавых урачыстасцей.
* Першым за стол садзіўся гаспадар, а затым астатнія члены сям’і, прычым у адпаведнасці з узростам. Ён жа першым і заканчваў трапезу. Гаспадар першым каштаваў пададзеныя стравы, строга сачыў за парадкам, справядліва дзяліў ежу паміж дамачадцамі.
* Сямейны стол знаходзіўся ў чырвоным куце хаты, у якім стаялі сноп-”дзед”, дзяжа, абразы — усё гэта і прадвызначала характар паводзін людзей у час трапезы. Народны этыкет прадпісваў есці моўчкі, спакойна, няспешліва. Калі і заходзіла якая-небудзь гаворка, то толькі аб галоўных гаспадарчых справах. Асабліва строга ставіліся да забаронаў размаўляць за сталом пасля заходу сонца. Той, хто еў хутка, мог атрымаць заўвагу. Нязграбнасць, рассыпаныя крошкі, непаседлівасць за сталом лічыліся вялікім грахом.
* Калі наймалі людзей на працу, то абавязкова запрашалі за стол і назіралі за тым, як хто есць. Лічылася, калі чалавек есць хутка, шмат, але акуратна, то ён будзе добрым памочнікам. Назіралі за тым, як ядуць дзеці: калі дзіця есць хутка, то з яго атрымаецца ўвішны чалавек, які будзе паспяваць усё выконваць своечасова і якасна.
* У той жа час сярод простага люду ніколі не паважалі тых, хто пераядаў, заседжваўся доўга за сталом. У свядомасці славян існавала і такое ўяўленне: калі чалавек есць шмат, быццам за дваіх, то за яго спінай знаходзіцца нячыстая сіла.
* Калі ежу раскладвалі па талерках, то з’ядаць трэба было ўсё, інакш той, хто пакідаў ежу, згубіць сваё здароўе і дабрабыт. Шырока бытавала меркаванне аб тым, што чалавек, які даядае чужы кавалак хлеба, “перахоплівае” чужую сілу і здароўе. Нельга было дазваляць каму-небудзь дапіваць са сваёй конаўкі. Той, хто дапівае, будзе ведаць чужыя задумы.
* Існавала строгае патрабаванне: есці адзін кавалак хлеба можна было толькі мужу і жонцы. І пры гэтым лічылі: калі жанчына даядае хлеб пасля мужа, то ён будзе “бегаць” за ёю, і наадварот. * У час яды забаранялася чытаць, каб не страціць свой розум і памяць. * Прыкмячалі: калі хтосьці за сталом закашляўся, то гэта значыла, што нехта спяшаецца ў госці; калі чалавек выпусціў з рук ежу, гэта сведчыла пра тое, што яму нехта зайздросціць. * Да завяршэння сямейнай трапезы з-за стала можна было выйсці толькі з дазволу гаспадара. Пасля завяршэння сямейнай трапезы абавязкова неабходна было выказаць падзяку Нябёсам і прыбраць посуд, інакш ноччу ў хаце будзе “піраваць” нячыстая сіла. Нават калі яда была не зусім смачнай, не прынята было гаварыць кепскія словы ў адрас ежы і тых, хто яе прыгатаваў.
* Непрыбраным стол пакідалі толькі ў дні ўшанавання памерлых: на Радаўніцу, Масленічныя, Траецкія, Восеньскія Дзяды, а таксама на трэці, дзевяты, саракавы дзень і на ўгодкі пасля смерці чалавека. У асобных мясцінах Гомельшчыны да нашых дзён існуе звычай тры дні не прыбіраць посуд, калі нехта з суродзічаў паехаў у далёкую дарогу. Янка Крук, Аксана Катовіч
Ежа
Сёння, у дзень ушанавання святога апостала Архiпа па праваслаўным календары, жанчынам неабходна было ўвесь дзень правесцi на кухнi. Чым больш яны нарыхтуюць разнастайнай ежы ў гэты дзень, тым багацейшай будзе iх сям’я i дом на працягу ўсяго года. Ежа з’яўлялася складовай часткай сямейна-родавых i каляндарных абрадаў. Больш пiльна сачылi за парадкам падчас абеду i вячэры, а не за сняданкам. Такое сакральнае стаўленне да ежы вынiкала з таго, што гаспадар, якi займаў пачэснае месца за сталом, пад абразом, павiнен быў наладзiць трапезу такiм чынам, каб "Боскiя дарункi" спажывалiся з вялiкай пашанай i ўдзячнасцю.
Асноўнай ежай славян са старажытных часоў былi хлеб (блiнцы, кашы) i гароднiна. Паводле народных уяўленняў, хлеб быў сiмвалам шчасця i дабрабыту. Мыццё рук перад ежай было абавязковым як у сэнсе асабiстай гiгiены, так i ў сэнсе рытуальнага ачышчэння рук, якiя будуць датыкацца да "дароў боскiх". Нiколi не елi за "голым", не засланым абрусам, сталом. Першым за стол сядаў гаспадар, ён першым заканчваў трапезу, першым спрабаваў ежу. Калi ежа раскладвалася па талерках, з’есцi трэба было абавязкова ўсё. Хто пакiне ежу на талерцы, той "згубiць" дабрабыт i здароўе. Есцi адну лусту хлеба маглi толькi муж i жонка. Лiчылася, калi жанчына даядае за мужчынам, ён будзе за ёй "бегаць", i наадварот. Нельга было грукаць лыжкамi, пакiдаць лыжку так, каб ручкай яна датыкалася да стала, а другiм канцом — да талеркi — "будаваць масток для нячыстай сiлы".
Паспешлiвасць у ежы, неакуратнасць лiчылiся недапушчальнымi. Работнiкаў, якiх запрашалi на працу, абавязкова ўсаджвалi за стол i назiралi за тым, як яны ядуць. Лiчылася, што той, хто есць шмат i хутка, але акуратна, будзе так i працаваць. Вялiкiм грахом лiчылася казаць пра ежу дрэнныя, абразлiвыя словы. Акуратна ставiлiся да крошак. Іх абавязкова збiралi са стала, i калi не елi самi, то аддавалi птушкам. Пасля ежы трэбы было абавязкова выказаць падзяку Нябёсам i прыбраць посуд, iнакш уначы там наладзiць сабе стол "нячыстая" сiла. Непрыбраным стол пакiдалi на ноч толькi ў днi ўшанавання продкаў: на Радаўнiцу, Дзяды i г.д. На Гомельшчыне i сёння iснуе звычай не мыць посуд пасля таго, як хтосьцi з членаў сям’i некуды з’ехаў. Прыкмячалi: калi хтосьцi з членаў сям’i закашляўся за сталом, нехта спяшаецца да вас у госцi; калi чалавек раняў ежу, якую нёс да рота — яму нехта зайздросцiць.
Нельга есцi за чытаннем — розум (памяць) "заясi". Не заахвочвалася ўжыванне празмернай колькасцi ежы. Лiчылася, што калi чалавек есць зашмат, быццам за дваiх, значыць за iм стаiць нячыстая сiла. Аксана Катовiч, Янка Крук.
Есці трэба няшмат, і павольна
· Перад ежай абавязкова маліліся і мылі рукі. Калі ў полі вады не было, рукі выціралі аб зямлю. Лічылася, што зямля таксама валодае ачышчальнай функцыяй, як і вада.
· Той, хто еў спяшаючыся, мог атрымаць заўвагу. Паспешлівасць у ежы, неакуратнасць лічыліся аднымі з самых цяжкіх грахоў.
· У той жа час, калі запрашалі на працу, наймітаў абавязкова запрашалі за стол і назіралі за тым, як яны ядуць. Лічылася, што работнік, які есць шмат і хутка, але акуратна, будзе так і працаваць. · Грахом было скідаць на падлогу крошкі. Іх абавязкова збіралі са стала, і калі не елі самі, то аддавалі птушкам. · Пасля ежы трэбы было абавязкова выказаць падзяку Нябёсам і прыбраць посуд, інакш уначы там наладзіць сабе стол “нячыстая” сіла. · Непрыбраным стол пакідалі на ноч толькі ў дні ўшанавання продкаў: на Радаўніцу, Дзяды і г.д. На Гомельшчыне і сёння існуе звычай не мыць посуд тры дні пасля таго, як хтосьці з членаў сям’і некуды з’ехаў. · Забаранялася есці за чытаннем -- розум (памяць) “заясі”.
· Ніколі не заахвочвалі сярод людзей ужыванне празмернай колькасці ежы. Лічылася, што калі чалавек есць зашмат, быццам за дваіх, значыць, за яго плячамі стаіць нячыстая сіла. Аксана Катовiч, Янка Крук.
Ежа волатаўАксана Катовіч, Янка Крук Грэчка і каша з гэтых круп заўсёды былі сімвалам і ўвасабленнем дабрабыту і багацця. Увогуле, з грэчкай у славян было звязана шмат паданняў. Часцей за ўсё падкрэсліваюць паходжанне грэчкі з татарскіх земляў і нават часам завуць татаркай.
Акуліна-грачышніца (26/13 чэрвеня) — прысвятак сённяшняга дня. Усе звычаі гэтага дня былі звязаны з грэчкай. Яе маладыя парасткі не вытрымліваюць нават лёгкіх маразоў, таму сяляне, улічваючы шматвяковы вопыт, казалі: “Сей грэчку на Акуліну”, а яшчэ дакладней: “Грэчку сей ці за тыдзень да Акуліны, ці на тыдзень пазней”. * Вельмі складаную па агратэхніцы грэчку селянін вырошчваў, не шкадуючы ні працы, ні часу, звяртаючыся з малітвай да святой пакутніцы Акуліны: “Дапамажы нам, матухна, вырасціць вялікі ўраджай грэчачкі...”
* Аб карысных для здароўя чалавека якасцях грэчкі было вядома здавён. Грэчневую кашу — “галоўную” з усіх сялянскіх каш — лічылі ежай волатаў.
* Абавязкова глядзелі на стан Месяца: для пасеву грэчкі лічыўся спрыяльным час, калі Месяц быў “на збыта”.
ЕЖА
А.Л.Тапаркоў ЕЖА, трапеза, жратва - прыём ежы, які мае паўсядзённы ці святочны характар. У славян, як і шматлікіх іншых народаў, трапеза абстаўлялася як своеасаблівым рытуалам, ахвярапрынашэннем, заклікана выявіць унутраную структуру калектыва і зацвердзіць салідарнасць яго чальцоў перад тварам вышэйшых сіл. Парадак рассаджвання вакол стала ва ўсходніх славян выяўляў субардынацыю сатрапезнікаў, адлюстроўваючы навочную мадэль полаўзроставай і сацыяльнай стратыфікацыі калектыва, прычым "верх" і правы бок, як правіла, азначалі больш высокую прэстыжнасць, а "ніз" і левы бок - ніжэйшую. Найболей ганаровым лічылася месца на чале стала, у чырвоным куце пад абразамі. Калі ў сям'і не было бацькі, тое яго месца займаў старэйшы жанаты сын, калі ж ён яшчэ не быў жанаты, тое вяршэнства прыналежала маці. Жанчыны, як правіла, пажылыя, маглі займаць ганаровыя месцы за сталом і падчас вызначаных абрадаў: кума на хрэсьбінах, хросная маці аднаго з маладых на вяселлі. Сачылі, каб гаспадар сядзеў не ў самым куце пад абразамі, а трохі адсунуўшыся, як бы пакідаючы месца для Бога, па беларускай прыказцы - "на куце сядзіць альба поп, альба дурань".
Дагэтуль можна чуць тлумачэнне, што жанчыны не садзяцца ў чырвоным куце, бо яны "нячыстыя", г. зн. у іх бываюць месячныя. Па баках ад гаспадара садзіліся старэйшыя мужчыны, за імі - малодшыя, на самым ніжнім канцы стала - жанчыны, тыя з іх, каму бракавала месцы за сталом, елі "ў посудах" на краме ці поруч печы. Па паведамленні сярэдзіны 19 ст. з Беларусі, "жанчын частуюць... заўсёды пасля мужчын; ад лепшых страў якія рыхтуюцца ў меншай колькасці, ім дастаюцца адны рэшткі пасля мужчын, і яны імі задавольваюцца, не ставячы сабе гэтага ў крыўду". Вядомы і іншы спосаб рассаджвання: з аднаго боку - па старшынству мужчыны, з другога, насупраць іх,- жанчыны. У 16-17 стст. у рускіх гарадах жанчыны падавалі стравы на стол, а самі елі пазней. Па паведамленні П. Петрэя (1610-я гг.), "жонкам не дазваляюць мужыкі і абедаць з сабой: самі абедаюць ці адны, ці з гасцямі, а жонкі іх ў сваіх пакоях, з пакаёўкамі, і ніхто з мужчын не можа ўваходзіць туды. акрамя хлопчыкаў, прызначаных для іх прыслугі". У канцы 17 ст. такія парадкі яшчэ выконваліся ў шляхетных сем'ях. У адпаведнасці з уяўленнем пра Бога як "раздатчыка выгод" трапеза арганізуецца такім чынам, каб прадставіць ежу, якая падаецца кухаркай, як дарункі, выходныя ад Бога. У канчатковым рахунку трапеза паўстае як своеасаблівы абмен з Богам: за ежу, якая зыходзіць ад Бога сатрапезнікі аддаюць яму падзяку і выяўляюць сваю павагу. Гаспадар хаты, які займае месца на чале стала, пад абразамі, распараджаецца застоллем як бы ад імя Бога, які нябачна назірае за людзьмі і іх стаўленнем да яго дарункаў.
Паводле веравання, шырока прадстаўленаму і ва ўсходнеславянскім фальклоры, і ў пісьмовай традыцыі, пры ежы прысутнічаюць добрыя і злыя духі - анёлы і чэрці. Праведныя, хрысціянскія паводзіны выклікаюць блаславенне анёлаў; грахоўнае, паганскае - праганяе іх ад стала, цешыць чарцей і падахвочвае іх умяшацца ў трапезу. Блізкай прысутнасцю нячыстай сілы тлумачацца шматлікія правілы народнага застольнага этыкету. Нельга стукаць лыжкамі, ад гэтага "нячысцік цешыцца" і склікаюцца на абед "злыдні ". Нельга пакідаць лыжку так, каб яна абапіралася ручкай на стол, а іншым канцом на міску: па лыжцы, як па масце, у міску можа пракрасціся нячыстая сіла, Па назіранняхм П. Петрэя. рускія "прывыклі часта хрысціцца і не возьмуць у рот ніякай стравы ці напоя, не перахрысціўшыся перш, думаючы, што тады страва і пітво бласлаўлёныя і абаронены ад усякай варажбы". На Русі ні ў якім разе не дазвалялася лаяць ежу. "Ці ашчэ хто ганьбіць мяса ядушчая і пітво пітушчая ў Закон Божыі... ды будзе пракляты",- абвяшчае старажытнарускі помнік "Ад апостальскіх запаведзяў" (рукапіс 14 - 15 стст.). Смакавыя якасці ежы, паводле "Домострою", залежаць не толькі ад майстэрства кухаркі, але і ад паводзін удзельнікаў трапезы. Калі ядуць з глыбокай павагай і ў маўчанні ці ведучы духоўную гутарку, то ежа і пітво бываюць у саладосць, а калі паганьбуюць іх, то яны нібы ператвараюцца ў адкіды. Трэба хваліць дарунак Божы і есць з падзякай, тады Бог пашле духмянасць і ператворыць гаркату ў саладосць.
У традыцыйным побыце за ежу дзякавалі Бога, а не гаспадыню. Калі ж госць звяртаў словы падзякі гаспадарам, то тыя пераадрасоўвалі яго да чароўнага падаўца ежы: "Богу дзякуйце!" (украінскае). Па словах пажылой жанчыны з Гомельскай вобласці, "статкам заведуе сам Бог". Пасля ежы трэба казаць: "Дзякую Госпаду Богу / За хлеб і за соль, / За тваю міластыньку, / Што ты мне паслаў на стол". Найболей сакральнай ежай ва ўсходніх славян лічыцца хлеб. Уяўленні пра тое, што ён месціць у сабе шчасце і дабрабыт хаты, шмат у чым вызначылі правілы звароту з хлебам падчас ежы. Другім па сакральнасці прадуктам пасля хлеба ва ўсходніх славян была соль. Выраз "хлеб - соль" было абагульненай назвай пачастунка. Запрашэнне на "хлеб - соль" з'яўлялася формулай запрашэння на баль. Прыйшэўшага ў хату за якой-небудзь справай імкнуліся абавязкова пачаставаць хлебам - соллю, прычым адмовіцца лічылася надзвычай непрыстойным. Па прыказцы, "ад хлеба - солі і цар не адмаўляецца".
Сумесная ЕЖА маладых у вясельным абрадзе, вядомая ў шматлікіх славянскіх народаў, азначае сабой іх уступ у інтымную сувязь. У народнай традыцыі выразна прасочваецца эратычная сімволіка ЕЖЫ. Падчас вяселля ў Пінежскім павеце Архангельскай губерні маладым падносілі кашу, якую нявеста ела, накрыўшыся хусткай, "як бы саромяючыся есць навідавоку": "Пацешна, што ў кашы, якая падаецца ў кубку маладым, робіцца на сярэдзіне лыжкаю некаторае паглыбленне, поўнае налітага масла; вось з яго бярэ кашу малады, сам есць і маладой падносіць". Па павер'ях, есць разам адзін кавалак хлеба дазваляецца толькі мужу з жонкай ці іншым блізкім людзям; калі жанчына даесць хлеб за мужчынам, то ён будзе за ёй бегаць, а калі мужчына за жанчынай - то наадварот. Літ.: Байбурин А.К., Топорков А.Л. У истоков этикета: Этнографические очерки Л 1990 С.133—160.
Рытуальнае асвячэнне святочнай ежы
Важным складнікам велікоднага святкавання было рытуальнае асвячэнне сялянскіх страў. Да сённяшняга часу гэты рытуал напоўнены асаблівай узнёсласцю, духам агульначалавечай паяднанасці, тайнай судакранання да міфалагічнага часу першатварэння. Рытуал асвячэння святочнай ежы праводзіўся двойчы: або з поўдня і да заходу сонца ў Чырвоную суботу, або ўжо ў святую нядзелю, раніцай, з усходам сонейка. Асвячэнне адбывалася на тэрыторыі вакол храма: у адных выпадках ежу расстаўлялі на спецыяльна прыгатаваных сталах, у іншых — непасрэдна на зямлі. Спачатку рассцілалі абрус, затым на яго ставілі галоўную абрадавую страву — "пасху", або куліч. У сярэдзіну святочнага хлеба ўтыкалі загадзя купленую свечку. Вакол "пасхі" раскладвалі астатнія прысмакі: пафарбаваныя яйкі, адно з якіх напалавіну ачышчалі ад шалупіння, "каб святасць лепш прайшла", павэнджанае сала, паляндвіцу, варанае мяса, каўбасу, соль, хлеб, рознае хлебнае печыва. Пасвяцонае на Вялікдзень сала лічылі самым надзейным сродкам пры лячэнні ранак і трэшчын на руках і нагах падчас цяжкай працы летам і восенню.
Уздоўж жывой людской ручаіны ішоў святар са сваёй світай і асвячаў вадой не толькі прыгатаваныя стравы, але і людзей. Як толькі святар набліжаўся да вернікаў, яны запальвалі свечкі, хрысціліся, адорвалі яго хто рублём на ўтрыманне храма, хто чырвоным яйкам для юродзівых. Пасля асвячэння ўсё хуценька збіралі і паспешліва рушылі дадому. У народзе было пашырана павер'е: чым хутчэй чалавек дойдзе дадому (пры гэтым апярэдзіўшы суседзяў), тым лепш будуць ладзіцца справы ў гаспадарцы, тым хутчэй будзе сабраны ўраджай, тым менш нараканняў будзе на паводзіны дзяцей і г.д. Там, дзе не было храмаў, асвячэнне рытуальнай ежы праходзіла гэтаксама, як і чацвярговай солі — "на сямі вятрах". Рытуальныя стравы проста пакідалі на ўсю ноч на дварэ. У іншых мясцінах прыгатаваныя стравы крапілі святой вадой, якую захоўвалі з Вадахрышча.
Адзін з аўтараў нарадзіўся ў Чэрвеньскім раёне. Раён называлі "самым бязбожным" у Мінскай вобласці, таму што амаль усе храмы ў ХХ ст. былі зруйнаваныя, а тыя, якія захаваліся да пачатку 60-х, не працавалі. Таму "пасху" кожная сям'я асвячала па-рознаму. Памятаецца, як мяне малога маці выводзіла на вуліцу, садзіла на лаўку і прасіла: "Сцеражы, каб дзядзьку Косцю не прапусціў". Дзядзька Косця звычайна ездзіў на ўсяночнае набажэнства ў Мінск, а раніцай першым аўтобусам вяртаўся назад. Па дарозе з шашы ён заўсёды праходзіў міма нашай хаты. Калі яшчэ здалёк я заўважаў знаёмую постаць, то бег у хату і клікаў маці.
Мы разам з ёй чакалі, пакуль дзядзька дойдзе да вёскі, а затым ён (ніколі не прысеўшы на лаўку) адсыпаў нам свянцонай солі, даваў яйка, кавалачак асвячонай "пасхі" і рушыў дадому. А мы ішлі ў сваю хату і пачыналі рыхтавацца да святочнай трапезы. Аксана Катовіч, Янка Крук
Вясельны столПерш чым распачнецца вясельная ўрачыстасць, яшчэ раз удакладнім некаторыя дэталі арганізацыйнага і абрадава-рэгламентуючага характару, якія тычацца вясельнага застолля.
Месца маладых — у чырвоным куце хаты, пад абразамі. Над іх галовамі вісеў ручнік-”набожнік”, абодва канцы якога даволі часта былі ўпрыгожаны выявай пары вышытых галубоў, дзюбкі якіх былі звернуты адно да аднаго: яны “цалаваліся”. Нешматслоўны інтэр’ер вясковай хаты, але які глыбокі філасофскі сэнс закладзены ў паэзіі гэтага сегмента сямейнага мікрахрама і агульнародавай мадэлі свету! Белае поле ручніка сімвалізавала паднябесны Рай і адначасова свяшчэнны покрыў Багародзіцы, якім яна быццам прыкрывала заручаную пару ад нястачы і няшчасцяў, вэлюм нявесты ўяўляецца нам невялікай часцінкай гэтага покрыва і знакам таго, што маладыя з гэтага часу і да самай смерці будуць парай ісці па дарозе спазнання хрысціянскай ісціны. Маладая пара ў чырвоным куце хаты, зарыентаваным на ўсход, — гэта не што іншае, як новы дзень, новае пакаленне прадстаўнікоў гэтага роду, якое, ідучы ўслед за Сонцам, будзе доўжыць яго гісторыю і множыць славу продкаў.
* У шэрагу рэгіёнаў Беларусі нам расказвалі пра тое, што пасадка маладых за сталом у хаце жаніха і нявесты адрознівалася самім размяшчэннем галоўных віноўнікаў урачыстасці. Памятаем, што зыходным правілам традыцыйнай культуры з’яўляецца замацаванне “правага” (месца, боку, паўсферы) за мужчынамі, а “левага” — за жанчынамі: менавіта таму нявеста на ручніку станавілася злева ад жаніха. Разам з тым у кантэксце вясельных падзей гэта фундаментальнае правіла магло карэкціравацца яшчэ адной ідэяй, карані якой сягаюць у глыбіні славянскай гісторыі і ідэалогію ваяўнічага захопу нявесты. Таму ў хаце маладой жаніх садзіўся ў самім чырвоным куце, нявеста сядала побач з ім, але з боку парога (у дадзеным выпадку ўдакладнім: чырвоны кут у хаце часцей за ўсё размяшчаўся справа ад парога, але мог быць зарыентаваны і ўлева — гледзячы з якога боку вуліцы знаходзілася хата і ў які бок свету быў скіраваны чырвоны кут). Сімволіка такога размяшчэння маладых “чыталася” наступным чынам: жаніх быццам бы выцясняў нявесту з яе хаты, забіраў ад бацькоў. А вось калі яны прыедуць у дом жаніха, адбудзецца недвухсэнсоўная ракіроўка: цяпер ужо нявеста сядзе з другога боку ад жаніха, г. зн. ён будзе бліжэй да парога, тым самым паказваючы, што ён быццам бы “запірае” нявесту, перагароджвае ёй дарогу да парога, да хаты яе маці і бацькі.
* Далей побач з маладым рассаджваюцца прадстаўнікі яго роду, а побач з нявестай — яе радзіна. Бліжэй да іх — шафер і шаферка, тыя, хто наступным павінен будзе падхапіць эстафету прадаўжэння роду (зразумела, што так здаралася далёка не заўсёды, але ж прынцып падабенства прасочваўся вельмі выразна). Затым адводзілася месца для самых ганаровых гасцей — хросных бацькоў жаніха і нявесты і сватоў (часам іх функцыі сумяшчаліся: хросныя бацькі маглі выконваць ролю сватоў на вяселлі сваіх жа хрэснікаў). Следам за сватамі садзілі моладзь перадшлюбнага ўзросту, тых, хто фактычна ўжо атрымаў права стварыць сям’ю і працягваць род. Другую палавіну стала займалі старэйшыя прадстаўнікі аднаго і другога родаў. Калі выводзіць агульнае правіла, то яно можа быць сфармулявана наступным чынам: чым бліжэй да чырвонага кута, тым маладзейшыя людзі, і наадварот, чым далей ад покуці і бліжэй да парога (адпаведна — зоны смерці), тым старэй і старэй. Асобна, бліжэй да парога ставілі стол для самых старых гасцей — яны быццам бы гаварылі ўсім прысутным: вам жыць і множыцца, а нам прыйшоў час збірацца ў вырай. Як у такім разе разумець сучасных бабуль, якія просяцца пасядзець побач з жаніхом і нявестай, а моладзь “выціскаюць” на край стала?
* Акрамя таго, маладых нельга было садзіць на “голую” лаву. Каб жыццё маладых было ў дастатку, каб у іх нарадзіліся здаровыя дзеці, лаву абавязкова засцілалі саматканай дарожкай або кажухом, вывернутым поўсцю наверх. У некаторых рэгіёнах, напрыклад у Ашмянскім раёне, маладых усаджвалі на спецыяльна падрыхтаваную для гэтага “вясельную падушку”. Аксана Катовiч, Янка Крук.
Траецкая памінальная вячэра
Траецкая субота займала ў сістэме памінання продкаў вельмі важнае месца. Пра гэта сведчыць характар падрыхтоўкі да самога свята: ён у пэўнай ступені нагадваў перадвелікоднае абнаўленне хаты і падворка. Хлопцы старанна вымяталі двор, гаспадыня з дочкамі прыбіралі ў хаце: абнаўлялі фіранкі, вешалі новы ручнік-набожнік, выбіралі попел у печы. Асаблівая ўвага надавалася чырвонаму куту.
Як на Восеньскія Дзяды, так і на Траецкія гаспадыня гатавала няцотную колькасць страў, сярод якіх зноў-такі былі тыя, якія з'яўляліся абавязковым атрыбутам усіх жалобна-памінальных сталоў: перш за ўсё бліны, асабліва грэчневыя, ячная або пшонная каша, яечня, просвірка, купленая ў храме, або яе вясковы абрадавы эквівалент — "канон" ("канун") з крышанага хлеба, размочанага ў вадзе з мёдам. Калі выпякалі хлеб пшанічны, то ў "канон" дадавалі тоўчаны мак. Адной з абавязковых памінальных страў быў ягадны кісель.
Правядзенне святочнай урачыстасці адбывалася за вялікім сямейным сталом, які ставілі не так, як заўсёды — паралельна асноўным сілавым лініям, уздоўж сцяны ад двара, а, наадварот, пад трэцяй — радаводнай — бэлькай: ад чырвонага кута і ўздоўж сцяны ад вуліцы. У чырвоным куце садзіўся гаспадар, злева ад яго — жаночая палавіна сям'і, справа мужчынская. Памінальная вячэра пачыналася з малітвы і рытуальнага запрашэння душаў памерлых продкаў да сумеснага сталавання: "Мама, дзеду, прадзеду, і ўсе душачкі, каторыя ёсць на гэтым месцы бывалі, хлеба і солі зажывалі, просімо да абеду!" . Заўважым, што ў некаторых сем'ях пералік радаводных пакаленняў — мама, дзядуля, прадзед і інш. — меў характар дакладнай канкрэтызацыі: імёны даўно памерлых сваякоў былі "запісаны" ("упісаны" на другой бэльцы хаты, якая і выконвала ролю радаводнай кнігі. Таму і гэты жалобны стол ставілі ўпоперак хаты, непасрэдна пад бэлькай. На самым пачатку па чарзе пускалі абрадавую кашу або "канон": кожны з прысутных браў з агульнай місы па тры лыжкі. Затым адбывалася самае галоўнае абрадавае дзеянне, якое было квінтэсенцыяй, сімвалам памінальнай трызны, знакам спаянасці, лучнасці, непадзельнасці розных пакаленняў людзей — жывых і памерлых. Гэтым амулетам-абярэгам і адначасова знакам родавай непарыўнасці была чарка, якая перадавалася зноў-такі па чарзе і была за сталом толькі адна.
Часцей за ўсё асноўныя стравы-закускі таксама падаваліся ў адной місе, з якой кожны браў па старшынству. Але першую лыжку ўсе прысутныя (і абавязкова кожнай ад стравы) адкладвалі ў агульную місу, якую затым ставілі ў адной з рытуальных зон хаты: на покуці, на парозе або на падаконніку. Вячэра працягвалася нядоўга. Людзі елі моўчкі, гаварыць дазвалялася толькі старэйшым членам сям'і, якія дзяліліся ўспамінамі аб дзядах-прадзедах, засяроджваючы ўвагу на больш важных падзеях і на тых постацях, жыццё якіх ужо даўно "абрасло" легендамі. Аксана Катовіч, Янка Крук
Велікодны стол
Велікодны стол не мае ніякіх забарон на прадукты. Апроч рытуальных пасак, кулічоў і яйкаў на стале могуць быць любыя мясныя, малочныя, рыбныя стравы. Велікодны стол, гэтак жа як і памінальны стол сарака дзён, накрываецца на цэлы дзень, і ўсе прыходныя ў хату запрашаюцца гаспадарамі да пачастунка.
Не забаранялася сесці да велікоднага стала нават без гаспадароў.
КУЦЬЦЯ
Першая куцця - 6 студзеня - посная, або Вялiкая. Менавiта на гэты дзень прыпадалi найбольшыя ўрачыстасцi i найбольшая колькасць магiчных абрадаў. Пачыналася абрадавае дзейства з паўдня, калi людзi пачыналi рыхтавацца да святочнай вячэры. Вячэралi выключна поснымi стравамi, сярод iх "куцьця" была абавязковай, самай важнай. У большасцi мясцовасцяў Беларусi куцьця -- гэта каша з ячных крупаў, якую прыпраўлялi мёдам, макам. У iншых месцах куцьцю варылi з пшанiцы, дадавалi арэхi, разынкi. Куцьцю ставілі на стол, засланы сенам і зверху - белым абрусам. Па даўжыні выцягнутай з-пад абруса сцяблінкі меркавалі аб ураджаі льну ці збожжа. Пачынаў есцi куцьцю гаспадар хаты, прычым на куцьцю заклiкалi прыйсцi таксама продкаў, а рэшткi рытуальнай ежы насiлi ў хлеў -- жывёле.
Другая куцьця - 13 студзеня - называецца шчодрай, тоўстай, багатай, ласай. У гэты вечар на стале можа стаяць куцьця з маслам або скваркамi, а таксама мяса - смажанае, варанае, печанае. Калі куцьця на стале, гаспадар адчыняе акно і заве: "Мароз, мароз, хадзі куцьцю есці! Ідзі, калі завем, а калі не завем - не хадзі, бо калі будзем араць - будзем цябе цапамі драць!" - і ставілі лыжку куцьці на талерачцы на акно.
Потым адбываўся наступны дыялог паміж гаспадаром і гаспадыняй: "Ці бачыш ты мяне?" - "Не, не бачу!" - "Каб жа ты не бачыў за стагамі, за капамі, за вазамі, за снапамі свету!" Гаспадар потым жадаў гаспадыні: "Каб жа ты не бачыла за гуркамі, за гарбузамі, за капустаю, за буракамі свету!"
Трэцяя куцьця - 18 студзеня. З цягам часу яна атрымала назву Вадзяная, бо прыпадае якраз на пярэдадзень Вадохрышча -- царкоўнае свята хрышчэння Хрыста. Завяршалі Каляды, на сценах будынкаў ставілі крыжы, акраплялі іх вадой, прасілі мароз, "каб не марозіў грэчку, ячмень, хвасолю" , звалі з лыжкай куцьці: Мароз, мароз, хадзі куццю есці! РЫТУАЛЬНЫЯ СТРАВЫ ДЛЯ ПАМІНАЛЬНАГА СТАЛА
З усіх памінальных святаў Восеньскія Дзяды вылучаліся багаццем і разнастайнасцю страў, таму іх яшчэ называлі «тлустай суботай». Этнаграфічныя крыніцы ХІХ-ХХ стcт. сведчаць: у розных мясцінах Беларусі комплекс абавязковых рытуальных страў быў даволі разнастайны, але іх агульная колькасць абавязкова была няцотнай, часцей за ўсё ад 7 і да 19 (у залежнасці ад дабрабыту сям’і). Прычым нельга сказаць, што гэта былі нейкія выключныя стравы, якія гатавалі толькі да вячэры-ўшанавання. Якраз наадварот. Рэалізацыя прынцыпа шчырай падзякі вымагала не столькі непаўторнасці, колькі звычайнай, штодзённай добразычлівасці, таму рытуальнае сталаванне было прадстаўлена стравамі традыцыйнай беларускай кухні.
Праўда, сярод рознасолаў прысутнічалі стравы-сімвалы, якія маглі ўжывацца і штодзённа, але часцей за ўсё імі распачыналі святочную трапезу – гэта куцця і бліны. Важнае месца сярод страў займала вараная свіная галава. Яе ставілі на край стала бліжэй да покуці. На пачатку вячэры гаспадар браў у адну руку грамнічную свечку, загорнутую ў першы спечаны блін, у другую – бохан хлеба і тройчы абносіў іх вакол галавы, памінаючы ўслых імёны сваіх продкаў. Прысутнасць на стале свіной галавы і спецыяльныя рытуальныя дзеянні вакол яе – водгук далёкай даўніны, культурны рэлікт таго часу, калі кожная значная падзея ў жыцці рода-племені распачыналася ахвярапрынашэннем татэмнай жывёліны.
Акрамя сакральна-рытуальных страў, на стол падаваліся наступныя дзівосы жаночага ўмельства: верашчака, сырніца, усялякія поліўкі (рыбныя, мясныя, крывяныя), кісялі (журавінныя і аўсяныя), перапечкі з каноплямі, затушаныя ў печы або з макам і мёдам саладухі, аўсяныя талокны, ячменныя праснакі ці пернікі і г. д.
Самай галоўнай адметнасцю фарміравання святочнага стала было наступнае правіла: на ўзроўні сімволікі абрадавых страў падкрэсліць паяднанасць памерлых і жывых. Што гэта значыць? Хітрасць была ў тым, што на стале павінна была адначасова прысутнічаць сімволіка няцотнасці як знак прысутнасці памерлых і цотнасці як сімвал жывых. Тады паўставала пытанне: як жа накрыць стол так, каб не пакрыўдзіць памерлых і не нашкодзіць жывым? Выйсце было знойдзена простае, але глыбока прадуманае. На стол ставілі няцотную колькасць страў (для памерлых), але кожную страву падавалі на дзвюх талерках (!) – для жывых. Нагадаем адзін з ключавых момантаў абрадавай практыкі, які закадзіраваны ў лічбавых (колькасных) сімвалах асноўных святочных атрыбутаў. На могілках мы ставім каля крыжа або помніка памінальную чарку і наверх кладзём адзін кавалачак хлеба (поўным дысанансам нашай адвечнай традыцыі гучыць наш сённяшні парадокс прыходзіць да памерлага з дзьвюма кветкамі), а вось калі мы сервіруем святочны стол дома (напрыклад, з нагоды дня нараджэння), то на кожную персанальную талерку пакладзем па два кавалачкі хлеба: жывыя парамі прыйдуць у госці!
Змітраўскія Дзяды надзвычай паказальныя не толькі ў сэнсе дакладнага пераймання і захавання традыцый беларускай кухні, але і ў плане далікатнага стаўлення да шматлікіх рытуальных дзеянняў.
ВОЖЫК.
Для абароны ад багінак, якія душаць чалавека ва сне, на ноч кладуць на грудзі скурку вожыка. Для адгону паскуддзя абіваюць скуркай вожыка сякеру, з якой ходзяць запрашаць гасцей на вяселле (Славенія). Сэрца вожыка носяць як засцярог ад хвароб, а пысу вожыка прышываюць да шапкі ці да адзежы на плячы - ад сурокаў.
Падрыхтавала Галіна Арцёменка. |
