На якія сілы маглі разлічваць паўстанцы ў Вялікім княстве? На красавік 1794 года літоўскае войска налічвала каля 11 тысяч чалавек. У тым ліку — каля 5370 чалавек пяхоты і каля 510 чалавек артылерыстаў разам з невялічкім корпусам інжынераў. Кавалерыі ж мелася каля 5100 чалавек. Колькасць гармат, большасць з якіх была невялікага калібру, складала каля сарака адзінак. «Спіскоўцы» маглі разлічваць на падтрымку падаўляючай часткі войска. Толькі некаторыя яго атрады былі слаба ці зусім неахопленыя «спіскам», але паўстанцы не без падстаў разлічвалі, што ва ўмовах усеагульнай барацьбы з акупантамі тыя зробяць правільны выбар. Прычым у тых вайсковых адзінках, якія ўзначальвалі верныя гетману С. Касакоўскаму афіцэры; адразу ж пасля пачатку паўстання Я. Ясінскім павінны былі быць прызначаныя адданыя паўстанню вайскоўцы.

У той жа час чыста вайсковыя вартасці літоўскага войска — забеспячэнне зброяй, прыпасамі і амуніцыяй, адсутнасць станоўчага вопыту ў бітвах, бліжэйшым увасабленнем чаго была нешчаслівая кампанія 1792 года,— у параўнанні з расійскім былі значна ніжэйшымі.

Галоўныя сілы непрыяцеля былі размеркаваныя галоўным чынам у Вільні, Гародні і іх ваколіцах. Менш значныя гарнізоны знаходзіліся ў Наваградку і Слоніме. Віленская частка расійскага акупацыйнага войска пад камандаваннем генерал-маёра М. Арсеньева налічвала каля 3570 чалавек з 23 гарматамі. У Гародні, дзе знаходзілася штабкватэра генерал-маёра П. Цыцыянава, было яшчэ 3985 чалавек з 30 гарматамі. Аднак частка з іх уваходзіла ў склад гарнізонаў Наваградка і Слоніма. Наваградскі гарнізон узначальваў прэм'ер-маёр М. Барклай дэ Толі, будучы герой расійска-французскай вайны 1812 года. Усяго расійскае войска на тэрыторыі Княства налічвала ў красавіку 1794 года больш за 11 тысяч чалавек. Нягледзячы на прыкладна роўную агульную колькасць войскаў, расійскае, дзякуючы перавазе ў артылерыі, добрай вывучцы салдат і афіцэраў, а таксама магчымасці атрымання вялікіх падмацаванняў з імперыі, магло адчуваць сябе даволі ўпэўнена.

Між тым у самой Вільні сітуацыя рабілася ўсё больш напружанай. Гетман С. Касакоўскі адчуваў надыход «бунту» і на Літву. Яму становяцца вядомымі прозвішчы яшчэ некаторых «спіскоўцаў». Нехта з яго агентаў пачынае набліжацца да самай сэрцавіны змовы... 14 красавіка гетман аддае загад аб арышце актыўнага ўдзельніка «спіску» палкоўніка Ксаверыя Несялоўскага, «шэфа» 6га «рэгіменту» літоўскага войска, і «варшаўскага кур'ера» маёра І. Эйдзятовіча. Але апошні паспявае выехаць з Вільні. К. Несялоўскі знаходзіўся ў водпуску. Пачаліся яго пошукі. Пачынае пагражаць небяспека і Я. Ясінскаму. Яго адмысловая канспірацыя, гульня перад Арсеньевым і Касакоўскім у «адданага» таргавічаніна вычарпала сябе. Загады аб пошуках і арыштах К. Несялоўскага і І. Эйдзятовіча, блізкіх да яго людзей, казалі самі за сябе. Позна вечарам таго ж 14 красавіка, папярэджаны аб магчымым арышце праз «спіскоўца» Е.Белапятровіча, Я. Ясінскі пакідае Вільню. Яму не прыйшлося шкадаваць аб гэтым. У наступныя дні гетман Касакоўскі атрымаў недвухсэнсавыя звесткі аб падазроных паводзінах палкоўніка ў апошні час і таемных сходах з яго ўдзелам. Відаць, некаторы час гетман усё ж вагаўся. Яму цяжка было паверыць, што адданы службовец замешаны ў змове. Аднак 17 красавіка ён аддае загад каменданту літоўскага гарнізона горада генерал-маёру Ю. Яленскаму без адкладу арыштаваць Ясінскага. Але на стале ў кватэры Ясінскага была знойдзена толькі цыдулка для гетмана Касакоўскага. У ёй гаварылася, што ў палкоўніка «кібіткай падарожнічаць і на собаля паляваць няма ахвоты...».

Так і не суджана было Я. Ясінскаму дачакацца ў Вільні з распараджэннямі ад Т. Касцюшкі К. Мараўскага. Дык што ж з ім здарылася? К. Мараўскі ўсё ж такі дабраўся да начальніка паўстання не пазней 14 красавіка. Атрымаў ад яго адпаведныя інструкцыі і даручэнні для дастаўкі на Літву. Але там, у Польшчы, з К. Мараўскім адбылася даволі нечаканая метамарфоза. Спецыяльным універсалам ад 14 красавіка Т. Касцюшка прызначыў пасланніка ад віленскіх «спіскоўцаў» галоўнакамандуючым усімі паўстанцкімі сіламі ў Вялікім княстве Літоўскім. Адначасова К. Мараўскаму было прысвоена званне генералмаёра. 3 гэтага вынікае, што К. Мараўскі ніяк не мог быць асабістым пасланнікам Я. Ясінскага да Т. Касцюшкі, а хутчэй за ўсё, таго кола «віленскага спіску», якое баялася «захопу ўлады» ў паўстанні радыкалам-палкоўнікам. Інакш цяжка зразумець згоду К. Мараўскага на такую пасаду... Тады выглядае зусім зразумелым і пажаданне часткі віленскіх «спіскоўцаў» на нарадзе 12 красавіка дачакацца вяртання К. Мараўскага з інструкцыямі ад Касцюшкі. Яны чакалі адпаведнага рашэння.

Кандыдатура К. Мараўскага была не адзінай, якая разглядалася Т. Касцюшкам для прызначэння на гэтую высокую пасаду. Такая ж прапанова напярэдадні была ім зроблена і Казіміру Нестару Сапегу, генералу артылерыі літоўскай у адстаўцы, былому маршалку ад Літвы на Чатырохгадовым сейме. Тут Т. Касцюшка перш за ўсё ўлічваў, відаць, папулярнасць князя Сапегі ў Вялікім княстве Літоўскім, прыдбаную актыўнай патрыятычнай паставай на прыгаданым сейме. Бо асаблівай вайсковай дасведчанасці ці вопыту за Сапегам не было.

Зрэшты, як і за ўсімі нешматлікімі тагачаснымі генераламі ды палкоўнікамі літоўскага войска. К. Сапега адмовіўся ад такой прапановы, якраз спасылаючыся на адсутнасць адпаведнай дасведчанасці ў вайсковай справе. Але ад асабістага ўдзелу ў паўстанні ён не ўхіліўся, згадзіўся дапамагаць у арганізацыі паўстанцкіх сіл у Вялікім княстве Літоўскім.

Тое, што ў місіі К. Мараўскага была з самага пачатку закладзена нейкая інтрыга, сумнення не выклікае. Ігнараванне Я. Ясінскага, які досыць нечакана высунуўся на першыя ролі ў падрыхтоўцы паўстання ў Вільні, улічваючы ранейшыя станоўчыя рэкамендацыі, дадзеныя яму П. Гразмані яшчэ напярэдадні, не магло быць выпадковым. У нежаданні бачыць Я. Ясінскага на чале паўстання на Літве наўрад ці рашаючым было яго не «чыста» ліцвінскае паходжанне, звязанае з Каронай. Тое ж датычыцца і яго малой вядомасці ў краі, дзе ён знаходзіўся толькі каля чатырох гадоў, хаця такая акалічнасць і магла быць выкарыстана супраць. Рашаючае значэнне ўсё ж адыграла рэпутацыя Я. Ясінскага як крайняга радыкала, яго непрыхаваная якабінская арыентацыя на рэвалюцыйную Францыю і гарачы тэмперамент амбіцыёзнага палкоўніка. Усё гэта не магло не выклікаць апасенняў у больш памяркоўных сяброў «спіску» на Літве. Відаць, вымушаны быў улічыць гэта і Т. Касцюшка.

Аднак місія К. Мараўскага закончылася нешчасліва. Праз некалькі дзён пасля свайго прызначэння камандуючым літоўскім паўстанцкім войскам, 17 красавіка, вяртаючыся ў Вільню, ён быў па дарозе арыштаваны ў Бярэсці расійскімі вайскоўцамі. Пасля допыту Мараўскі быў вывезены ў Расію, дзе заставаўся ў высылцы аж да смерці Кацярыны ІІ і амністыі ўсім паўстанцам, дадзенай Паўлам І. Пры яго арышце ў Бярэсці былі перахоплены інструкцыі ад Т. Касцюшкі «спіскоўцам» на Літву, універсал, які заклікаў ліцвінаў далучацца да паўстання.'і асабістыя лісты начальніка да яго арганізатараў у краі. Ва універсале Т. Касцюшка загадваў усім вайскоўцам аб'ядноўвацца на чале з К. Мараўскім. Ён запэўніваў, што тыя, якія «першымі выступяць з карпусамі для прылучэння да святых саюзаў нашых, прымуць неадкладна ва ўзнагароду камандаванне тымі ж карпусамі». Але да паўстання Т. Касцюшка заклікаў не адно войска, а ўвесь народ Вялікага княства Літоўскага. «Як сялян узброіць і да парадку давесці, аб гэтым генерал Мараўскі дасць поўную інфармацыю». Ён спецыяльна падкрэсліваў, што з простым людам «ласкава абыходзіцца трэба».

Знойдзеныя пры К. Мараўскім паперы былі перакладзеныя на расійскую мову і па загаду генерал-губернатара Туталміна спецыяльным кур'ерам з суправаджальным лістом накіраваны ў Санкт-Пецярбург. Але на той час ужо пачалося паўстанне і гэты кур'ер разам з паперамі быў схоплены паўстанцамі. Так, амаль са спазненнем на месяц, але не пазней 14—16 мая, інструкцыі Т. Касцюшкі ўсё ж трапілі да іх.

Канешне, пры гэтым час для наладжвання цеснай узаемасувязі, для каардынацыі дзеянняў у паўстанні паміж Літвой і Польшчай быў непапраўна згублены. Віленскія «спіскоўцы» ў такіх абставінах вымушаныя былі дзейнічаць самастойна.

ПАМІЖ ВІЛЬНЯЙ І ВАРШАВАЙ

Фармальна свой пачатак узброенае паўстанне на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага вядзе ад 16 красавіка 1794 года. Менавіта ў гэты дзень у Шаўлях частка літоўскага войска, размешчанага ў Жамойці, абвясціла аб падтрымцы Кракаўскага акта паўстання, аб сваім далучэнні да яго з мэтаю вызвалення краю ад чужаземнай акупацыі, вяртання яму сапраўднай незалежнасці ў ранейшых межах Рэчы Паспалітай Двух Народаў.

На першы погляд гэта сведчыла аб развіцці падзей у Вялікім княстве Літоўскім амаль што па такім жа сцэнарыі, як і ў Польшчы. Паўстанне спачатку ўзнімаецца на перыферыі (там — у Кракаве, тут — у Шаўлях), каб выклікаць аслабленне гарнізонаў у сталіцах — Варшаве і Вільні, з якіх частка войска адцягвалася б на падаўленне выступлення. Пасля чаго там рабіліся больш спрыяльнымі ўмовы для захопу ўлады. Да таго ж сустрэчны марш паўстанцаў, як у выпадку з Т. Касцюшкам, з-пад Кракава пад Варшаву быў у такой сітуацыі рэальнай падтрымкай. Усяго гэтага нельга выключаць. Але менавіта ў такім варыянце пачатку паўстання на Літве была яшчэ і свая, унутраная і своеасаблівая «літоўская інтрыга». Як мы ўбачым ніжэй, яна была звязаная з наяўнасцю розных падыходаў да сутнасці самога паўстання сярод «спіскоўцаў» у краі.

Але разам з тым для таго, каб паўстанне на Літве змагло паспяхова заявіць аб сваім пачатку менавіта з Жамойці, сапраўды былі свае прычыны. У тым кутку Вялікага княства знаходзілася даволі значная частка літоўскага войска, камандаванне якога амаль цалкам было ахоплена «спіскам». У Шаўлях жа і іх ваколіцах размяшчалася першая кавалерыйская брыгада пад камандаваннем Мікалая Сулістроўскага — «спіскоўца» яшчэ з 1793 года. Спрыяла паўстанцам і тое, што расійскіх войск у Жамойці, у адрозненне ад тэрыторыі паўночна-заходняй Беларусі, амаль не было зусім. Бліжэйшы іх нсвялічкі гарнізон у нскалькі дзесяткаў салдат размяшчаўся толькі ў Коўне. Асноўныя ж сілы расійцаў, як вядома, былі сканцэнтраваныя каля Вільні і Гародні. Праўда, даволі значныя сілы расійскага войска знаходзіліся побач — у Курляндыі, пад камандаваннем генерал-губернатара М. Рапніна. Але Жмудзь, як і ўсё Вялікае княства Літоўскае, знаходзілася пакуль што паза межамі яго кампетэнцыі, хаця сам Рапнін, які меў цссныя сувязі з Ігельстромам і Туталміным, быў вельмі занепакоены становішчам у Літвс. Натуральна, шіо з тактычнага пункта гледжання Жамойць уяўляла сабою якраз такое месца, дзе ўмовы для пачатку паўстання былі найбольш спрыяльныя.

На 16 красавіка ў Шаўлях было прызначана адкрыццё першай сесіі павятовага земскага суда. 3 гэтай нагоды туды традыцыйна з'язджалася вялікая колькасць мясцовай шляхты. У гэты ж раз у Шаўлях, у месцы дыслакацыі штабу брыгады М. Сулістроўскага, невыпадкова з'явіўся «спісковец» К. Несялоўскі, якога ўжо шукалі, каб арыштаваць, людзі гетмана Касакоўскага. Тут жа апынуліся і Рамуальд Гсдройц, генералмаёр літоўскага войска ў адстаўцы, Антон Прозар, ваяводзіч віцебскі (брат К. Прозара), Пётр Завіша, суддзя земскі ковенскі і іншыя актыўныя ўдзельнікі падрыхтоўкі паўстання. У гэты ж дзень, 16 красавіка, прыязджае ў Шаўлі і гснерал-маёр Антон Хлявінскі з загадам ад гетмана Касакоўскага правесці запланаванае скарачэнне Ў брыгадзе М. Сулістроўскага з тысячы да трохсот чалавек кавалерыстаў. Сам А. Хлявінскі на той час не належаў да «спіскоўцаў». Ён і не падазраваў нават, якую нечаканую ролю на самай справе яму наканавана адыграць у шавельскіх падзеях.

Менавіта А. Хлявінскага і напаткалі нечакана «спіскоўцы» на кватэры ў свайго сябра М. Сулістроўскага, да якога яны з'явіліся раніцой 16 красавіка, каб прыняць канчатковае рашэнне аб далучэнні да паўстання. Далей адбываецца нешта неверагоднае. «Спіскоўцы» не толькі ўводзяць генерала А. Хлявінскага ў курс свайго плана, але і прапануюць яму ўзначаліць увесь узброены паўстанцкі рух у Вялікім княстве Літоўскім. Здзіўлены і збянтэжаны нечаканай прапановай, ён спачатку спрабаваў адмовіцца ад яе і нават адгаварыць прысутных ад іх намеру. А. Хлявінскі прапаноўваў пачакаць, пабачыць, ці ўдасца паўстанне ў Польшчы, дачакацца больш спрыяльнага развіцця міжнародных абставін у Еўропе. Але «спіскоўцы» былі настроеныя вельмі рашуча. У выпадку адмовы яны прытразілі А. Хлявінскаму арыштам.... І той урэшце пагадзіўся.

Канешне, у тых, хто сабраўся ў Шаўлях, былі прычыны для таго, каб не марудзіць. Многія з іх знаходзіліся пад падазрэннем, некаторых шукалі, каб арыштаваць. Сама змова была пад пагрозай выкрыцця. Алс чаму ж яны так спяшаліся, што даверылі самую высокую і адказную пасаду па сутнасці выпадковаму чалавеку ды яшчэ пад прымусам, пагражаючы арыштам? Не магла ж тут рашаючай быць толькі тая выпадковасць, што сярод іх А. Хлявінскі быў адзіным чынным генералам у літоўскім войску? І дзе знаходзіўся Я. Ясінскі, чаму ён нічога не ведаў і адсутнічаў у гэты вырашальны час у Шаўлях? Ён жа познім вечарам яшчэ 14 красавіка таемна пакінуў Вільню. Ёсць усе падставы для сцвярджэння, што Я. Ясінскі выехаў з Вільні адразу ў Шаўлі. Я. Ясінскі вёз з сабою, вядома, з асцярогаю не быць арыштаваным, тэкст акта і план пачатку паўстання на Літве, складзены пад яго кіраўніцтвам. Менавіта яго павінны былі падпісаць паўстанцы ў Шаўлях ці ва ўсялякім выпадку ўзяць за аснову. Але здарылася інакш.

Усе ў Шаўлях выразна спяшаліся паспець пачаць справу, пакуль Я. Ясінскі не з'явіўся са сваімі больш радыкальнымі патрабаваннямі. Пасля згоды А. Хлявінскага прысутнымі канчаткова зацвярджаецца новы тэкст акта, які абвяшчаў паўстанне ў Вялікім княстве

Літоўскім. Затым «спіскоўцы» з А. Хлявінскім на чале афіцэры першай літоўскай брыгады і некалькі афіцэраў з іншых частак накіраваліся ў залу пасяджэнняў шавельскага земскага суда. Там у прысутнасці шматлікай ваколічнай шляхты быў урачыста зачытаны і падпісаны «Акт збору ў Шаўлях, учынёнага вайскоўцамі». Потым гэты акт быў аддадзены на рэгістрацыю ў шавельскім земскім судзе. Падпісаўшыя акт таксама далі яшчэ спецыяльную прысягу перад земскім судом, у якой абавязаліся аддаць усе сілы, здольнасці і маёнткі дзеля «абароны вольнасці, роўнасці і незалежнасці».

У Шавельскім акце выразна выказвалася ідэя неабходнасці аб'яднання дзеянняў з «грамадзянствам Кароны ў адзіным духу і намеры». У доказ гэтага Т. Касцюшка прызнаваўся за «Найвышэйшага Начальніка сілы ўсяго ўзброенага Народу». І толькі пасля гэтага гаварылася, што А. Хлявінскі выбіраецца «за правадыра і начальніка ўсёй узброенай сілы правінцыі В. Кн. Літоўскага».

У той жа час у самім Шавельскім акце знаходзіліся палажэнні, якія давалі падставу для сцвярджэння аб яго адметнасці ад Кракаўскага акта паўстання. Гэта вынікала з таго, што вышэйшая ўлада Т. Касцюшкі ў паўстанні хаця і была прызнана, але з істотным дапаўненнем. Адразу ж было зафіксавана імкненне да ўстанаўлення асобнай самастойнай арганізацыі ўсяго літоўскага войска з уласным камандуючым. Невыпадкова ніяк не агаворваўся часовы характар паўнамоцтваў галоўнакамандуючага на Літве, хаця б да ўстанаўлення трывалай сувязі з начальнікам паўстання — Т. Касцюшкам.

Трэба адзначыць, што і паўнамоцтвы таго ж А. Хлявінскага ў акце былі прадстаўлены не зусім выразна. Мэтамі паўстання абвяшчаліся: «вяртанне свабоды Бацькаўшчыне», перамога над тыраніяй і знішчэнне здраднікаў. Камандуючы ж літоўскім войскам павінен быў дабівацца іх «усялякімі сродкамі».

Шавельскі акт меў падкрэслена вайсковы характар. Першымі яго падпісалі 18 афіцэраў. Толькі потым далучыліся сябры земскага суда і ўсе, хто сабраўся на яго сесію. Адзначаючы існаванне «патрыятычнага запалу» ў грамадстве, акт, аднак, адкрыта не заклікаў да пачатку ўсенароднай барацьбы ў ваяводствах і паветах Княства. І ў той жа час яўнай была дэмакратычная накіраванасць Шавельскага акта. Кракаўскі лозунг паўстання «вольнасць, цэласць, незалежнасць» быў істотна зменены. Замест «цэласці» з'явілася «якабінскае» патрабаванне «роўнасці». Яно, праўда, ніяк не тлумачылася. І заставалася толькі здагадвацца, які сэнс укладвалі ў яго стваральнікі Шавельскага акта.

Я. Ясінскі з'явіўся ў Шаўлях таксама 16 красавіка ў другой палове дня. Тады, калі ўжо ўсе фармальнасці з абвяшчэннем акта і прысягай былі выкананы. Ен азнаёміўся з тэкстам Шавельскага акта, але свайго подпісу пад ім не пакінуў... Падпісацца — значыць прызнаць вяршынства А. Хлявінскага ў паўстанні. Вяршынства чалавека, які выпадкова, амаль пад прымусам апынуўся ў ролі камандуючага ўзброенымі сіламі паўстання. Гэта не магло не зачапіць амбіцыі маладога палкоўніка, які са сваімі сябрамі столькі сіл паклаў на яго падрыхтоўку. Знешне, аднак, выгляду аб нейкай крыўдзе Ясінскі не падаваў. Ён сустрэўся з А. Хлявінскім і пазнаёміў «нечаканага» камандуючага з планам арганізацый паўстання ў Вільні. А. Хлявінскі ўхваліў план і параіў Я. Ясінскаму, каб той «вяртаўся назад у Вільню і згодна з такім планам пачаў свае дзеянні». А. Хлявінскі, як бачым, хутка ўвайшоў у ролю правадыра і ўхваліў план, пра існаванне якога дзень таму яшчэ нічога не ведаў.

Адначасова тады ж паміж Я. Ясінскім і А. Хлявінскім было ўзгоднена рашэнне аб маршы частак літоўскага войска пад камандаваннем К. Несялоўскага і Р. Гедройца на Вільню. Там яны павінны былі з'явіцца не пазней раніцы 23 красавіка. Да Т. Касцюшкі з рапартам аб пачатку паўстання на Літве і для атрымання інструкцый і распараджэнняў быў накіраваны мясцовы шляхціц Пакубята. Ён выехаў з Шаўлёў не марудзячы: 16 красавіка, позна вечарам, накіраваўся назад у Вільню і Я. Ясінскі, каб узначаліць там паўстанне, прызначанае ў ноч з 22 на 23 красавіка.

Нягледзячы на відавочную інтрыгу, абвяшчэнне Шавельскага акта ўсё ж не было імправізацыяй. Яно складала частку агульнага плана пачатку паўстання ў Вялікім княстве Літоўскім. Не маглі выпадкова апынуцца ў адным і тым жа месцы, ў адзін і той жа час «спіскоўцы» К. Несялоўскі, Р. Гедройц, А. Прозар і П. Завіша «ў гасцях» у М. Сулістроўскага. Я. Ясінскі з Вільні накіроўваецца таксама не абыкуды, а менавіта ў тое месца, дзе павінна было быць абвешчана аб пачатку паўстання ў Вялікім княстве Літоўскім. Ды і дзень, 16 красавіка, пачатак працы земскага суда, быў выбраны папярэдне і невыпадкова. Рэгістрацыя акта, складанне прысягі перад судовай уладай надавала прыкметы традыцыйнасці і законнасці такім дзеянням паўстанцаў. Быў разлік на прысутнасць і падтрымку ваколічнай шляхты, збор якой у такіх абставінах не выклікаў падазрэнняў.

Лёс паўстання ў Вялікім княстве Літоўскім у многім залежаў ад таго, у чыіх руках застаецца Вільня. Ёй, як бачым, не ўдалося напачатку ўзначаліць паўстанне ў краі. Але хваля паўстання пасля абвяшчэння Шавельскага акта шырылася, захоплівала ўсё новыя тэрыторыі і на Беларусі, дзе былі сканцэнтраваны асноўныя сілы паўстанцаў.

18 красавіка падпалкоўнік Стафан Грабоўскі ў Смаргоні заклікае 7-ы пешы літоўскі полк да выступлення супраць расійцаў і непадпарадкавання здрадніцкаму панаванню братоў Касакоўскіх. Камандзір жа палка Фелікс Гажэнскі адмовіўся далучыцца да гэтага закліку. Тады С. Грабоўскі звярнуўся за падтрымкай да саміх смаргонцаў і атрымаў яе. У знак рашучасці сваіх намераў імі на смаргонскім рынку была ўзведзена шыбеніца з надпісам — «для здраднікаў». А праз два дні, узяўшы камандаванне на сябе, С. Грабоўскі з 800асабовым атрадам пры двух гарматах рушыў паскораным маршам са Смаргоні праз Жупраны і Ашмяны . на Вільню.

Праз некалькі дзён, але не пазней 21 красавіка, да паўстанцкага руху далучаюцца войскі, раскватараваныя ў Лідскім павеце. Там заяўляюць аб далучэнні да «канфедэрацыі кракаўскай» часткі другой кавалерыйскай брыгады літоўскай. Пры гэтым вызначыўся, горача заахвочваючы да пачатку выступлення, паручнік Каспер Корсак. Прыкладна да таго ж часу адносяцца паведамленні аб утварэнні паўстанцкай «канфедэрацыі слонімскай».

Усё больш трывожныя чуткі пачалі даходзіць да Вільні. З'явіліся сведчанні аб маючай адбыцца паўстанцкай «канфедэрацыі» і ў Ваўкавыскім старостве з удзелам генерала літоўскай артылерыі князя Францішка Сапегі і Паўла Грабоўскага. Напярэдадні запланаванага паўстанцамі захопу Вільні край ужо віраваў. Усеахопнага полымя яшчэ не было, але тое, што паходня змагання, калі яна будзе запалена і ў Вільні, вырашыць многае, было зразумела ўсім.

21 красавіка ў сталіцу Княства са свайго маёнтка Лукойні ў Жамойці, куды ён выехаў за чатыры дні перад гэтым на адпачынак, вярнуўся гнаны небяспечнымі чуткамі аб падзеях у Шаўлях гетман С. Касакоўскі. Ен сустракаецца з генералам Арсеньевым, стараецца давесці яму ўсю небяспечнасць сітуацыі, якая складваецца вакол Вільні. Гетман зусім слушна просіць Арсеньева, каб той аддаў загад вывесці з горада расійскі гарнізон на «летнія кватэры». Гэта зрабіла б немагчымым нечаканы напад на яго. Але генерал Арсеньеў адмаўляецца. Ён лічыць, што небяспека перабольшваецца, а гарнізон з горада да 15 мая выводзіць заўчасна, бо яшчэ халаднавата і не выключаюцца прастудныя захворванні... Не ў малой ступені нядбальства немаладога ўжо, 55-гадовага генерала тлумачылася тым, што ён у той час быў у захапленні ад прыгажуні-віленчанкі Юзэфы Валадковіч. Прыёмы, вечарыны, якія амаль штодзень наладжваліся ў Вільні, закружылі сівую галаву генерала. Гэтак жа лёгкадумна паставіўся ён і да папярэджання капітана артылерыі Тучкова пра яўныя прыкметы падрыхтоўкі нечага небяспечнага ў горадзе ў самы бліжэйшы час. Тучкоў звярнуў увагу Арсеньева, у прыватнасці, на тое, што дамы, у якіх кватаравалі расійскія вайскоўцы, кімсьці былі пазначаныя чорнымі крыжыкамі. Арсеньеў загадаў іх сцерці і не панікаваць.

На першы погляд Вільня сапраўды выглядала бесклапотным горадам. Але гэтак здавалася толькі на першы погляд. І справа была не толькі ў бойках і бяззбройных, але гарачых сутычках, якія здараліся ўсё часцей, віленчукоў і літоўскіх вайскоўцаў з расійскімі салдатамі. Горад быў напоўнены чуткамі аб падзеях у Кракаве 24 сакавіка, захопе паўстанцамі Варшавы, рацлавіцкай перамозе Т. Касцюшкі, выступленні ў Шаўлях. Усіх непакоіла пытанне: «Калі ж і мы?»

3 другога боку, Арсеньеў, здаецца, мог сапраўды адчуваць сябе ў Вільні досыць небяспечна. У яго распараджэнні на 22 красавіка знаходзілася 2290 салдат і афіцэраў і 19 гармат. Большасць з салдат была раскватаравана ў прадмесцях Вільні. Акрамя таго, арты­лерыйскі парк капітана Тучкова з 17 гарматамі на Пагулянцы трымаў пад прыцэлам амаль увесь горад. Арсеньеў лічыў, што ў выпадку чаго дастаткова будзе некалькіх залпаў карцечы, каб знішчыць «бунтаўнікоў».

Усё ж 18 красавіка, атрымаўшы больш дакладныя звесткі аб падзеях у Шаўлях праз кур'ера ад генерала Цыцыянава з Гародні, Арсеньеў вымушаны быў учыніць шэраг крокаў для прадухілення небяспекі. 19 красавіка ён высылае з Вільні для ўзмацнення ковенскага гарнізона дзве грэнадзёрскія роты. 21 красавіка з горада выходзяць астатняя частка грэнадзёраў і сто пяцьдзесят казакоў палкоўніка Кірэева. Іх задачай было забяспечыць бліжэйшыя ваколіцы Вільні і сам горад ад магчымага нападу паўстанцаў, якія надыходзілі з-пад Шаўлёў. Але тым самым напярэдадні паўстання ў Вільні яе расійскі гарнізон быў ужо аслаблены.

Гэта было немалаважным, улічваючы адносна невялікую колькасць рэгулярнага літоўскага войска, якое знаходзілася ў Вільні. Яно налічвала крыху больш сямісот чалавек. Сілы паўстанцаў магла павялічыць толькі прага да змагання, жаданне перамагчы і падтрымка насельніцтва.

Гетман Сымон Касакоўскі са свайго боку робіць ліхаманкавыя спробы збіць бунтаўнічы парыў у сталіцы краю. Па даносу сваіх агентаў 19 і 21 красавіка ён аддае загад аб арышце яшчэ некалькіх афіцэраў літоўскага войска. У тым ліку і падпалкоўніка корпуса інжынераў С. Гурскага, намесніка Якуба Ясінскага. Яны памяшчаюцца ў віленскім арсенале. Але яго абслуга была цалкам ахоплена «спіскам». Адтуль ужо 20 красавіка дапамагае С. Гурскаму ўцячы і схавацца часова ў віленскім прадмесці падпаручнік літоўскай артылерыі Аляксандр Косця. Усведамляючы ненадзейнасць аховы, гетман 22 красавіка вымушаны быў аддаць загад аб пераводзе некаторых арыштаваных, у прыватнасці, маёра М. Шпенсбергера і паручніка Б. Калантая з арсенала пад ахову ў свой дом.

21 і 22 красавіка гетман Касакоўскі разам з бліжэйшымі сваімі памочнікамі палкоўнікам Кадлубіскім і ад'ютантам паручнікам Рудзінскім, з дапамогай расійскіх афіцэраў Дзюгамеля і Собалева, піша і адсылае загады да асобных частак літоўскага войска. Ён патрабуе пільнасці ў дачыненні да перамяшчэнняў паўстанцкіх атрадаў, гатоўнасці да тэрміновага выступлення па яго загадах. Але гэта ўжо былі распараджэнні гетмана, які, па сутнасці, застаўся без войска...

А ў віленскіх «спіскоўцаў» на той час амаль усё было падрыхтавана да паўстання. Пад вечар 18 красавіка нелегальна вяртаецца з Шаўлёў палкоўнік Ясінскі. Ён спыняецца ў віленскім прадмесці Антокаль. Падтрымлівае цесную сувязь са «спіскоўцамі», аддае апошнія распараджэнні і загады. Сам наведвае горад, пераапрануўшыся ў «камінара», каб правесці нарады з афіцэрамі, адказнымі за арганізацыю паўстання.

Акрамя літоўскага гарнізона віленскія «спіскоўцы» разлічвалі яшчэ на падтрымку не менш чым пяцісот цывільных грамадзян, сваіх паплечнікаў. Папярэдне яны былі ўжо падрыхтаваныя і адпаведным чынам узброеныя, мелі стрэльбы, пісталеты, шаблі. Цывільныя «спіскоўцы», згодна з інструкцыяй, у час выбуху паўстання павінны былі быць спецыяльна апранутыя ў палатняныя шэрыя світкі, абшытыя па краях зялёнай стужкай. На галавах — круглыя капелюшы з кукардамі белага і чырвонага колеру. У кожнага павінна была быць таксама і торба з таго ж шэрага палатна для розных прыпасаў.

Такім чынам, паўстанцы ў Вільні непасрэдна ў першы момант маглі разлічваць разам з гараджанамі недзе на тысячу дзвесце чалавек. Але яны таксама, і не без падстаў, спадзяваліся на падтрымку іншых патрыятычна настроеных жыхароў горада. У прыватнасці, у Вільні знаходзілася значная частка «рэдукаваных» салдат і афіцэраў літоўскага войска. У гэтым выпадку колькасць паўстанцаў і падтрымаўшых іх магла павялічыцца да чатырох тысяч чалавек.

Поспех паўстання ў Вільні ў значнай ступені залежаў ад нечаканасці нападу. Я. Ясінскі, распрацаваўшы план віленскага паўстання, прадугледжваў перш за ўсё нечаканую і адначасовую начную атаку паўстанцаў на расійскую гаўптвахту, дамы гетмана С. Касакоўскага і генерала Арсеньева, а таксама на кватэры расійскіх афіцэраў і салдат у цэнтры горада. Ізноў жа адначасова планавалася папярэдне вызначанымі групамі ліквідаваць варту і захапіць усе восем віленскіх брам, якія потым трэба было ўзмацніць гарматамі з арсенала. Апошняе патрэбна было для таго, каб не даць магчымасці расійскім войскам, раскватэраваным у ваколіцах Вільні, дапамагчы свайму заблакаванаму гарнізону.

Пад вечар 22 красавіка апошнія прыгатаванні да выступлення былі скончаны. Яго кіраўнікі, разам з палкоўнікам Я. Ясінскім, перабраліся ў віленскі арсенал, дзе гарматы былі ўжо падрыхтаваныя да бою. Ноч жа з 22 на 23 красавіка ў Вільні выдалася вельмі цёмнай і як бы спрыяла паўстанцам. Незадоўга да поўначы невялікія атрады літоўскага гарнізона, выходзячы з арсенала і cа сваіх іншых кватэр, а цывільныя «спіскоўцы» — з месцаў папярэдняга збору, пачалі скрытна накіроўвацца да вызначаных пунктаў. Апоўначы ўсе ўжо знаходзіліся напагатове да апошняга кідка, чакаючы сігналу.

А палове першай у віленскім арсенале стрэліла васьміфунтовая гармата. Гэта і быў сігнал да пачатку адначасовай атакі на спячы расійскі гарнізон. Загаварылі званы ў каталіцкіх і уніяцкіх храмах. Яшчэ нядаўна горад, здавалася, быў апанаваны глыбокім сном, а цяпер то там то тут чуліся крыкі «да зброі, да зброі!», гучалі стрэлы. Пустыя вуліцы імкліва напаўняліся вайскоўцамі, «спіскоўцамі» — віленчукамі і тымі, хто спачуваў ім.

Пасля кароткай, але зацятай барацьбы была захоплена і здалася ў палон 300-асабовая расійская гаўптвахта, якая знаходзілася на Ратушавай плошчы каля касцёла святога Казіміра. Атаку на яе ўзначаліў маёр 7-га «рэгіменту літоўскага» Фелікс Сабецкі. Гэты наймац­нейшы атрад паўстанцаў налічваў таксама трыста чалавек. Я. Ясінскі, які хутка з'явіўся на плошчы на сваім сівым кані, загадаў памясціць палонных у касцёле св. Казіміра і пільна вартаваць. А каб у палонных не было ніякіх сумненняў наконт сур'ёзнасці намераў паўстанцаў, у вароты касцёла была нацэлена адна з захопленых пры штурме гаўптвахты гармат.

У гэты час невялікі 30-асабовы атрад пад камандаваннем капітана Адама Нялепца гэтак жа нечакана атакаваў варту перад палацам Паца на Замкавай вуліцы. Тут была кватэра генерала Арсеньева. У атацы гэтай удзельнічаў і Ігаат Хадзькевіч, «тайны ад'ютант» палкоўніка Якуба Ясінскага. 3 уласцівым сабе спрытам Хадзькевіч, уводзячы ў зман варту, пачаў голасна аддаваць каманды нібыта цэламу батальёну. Пасля залпу па вокнах палаца, ледзь прахапіўшыся са сну і, відаць, усё ж здэмаралізаваны камандамі Хадзькевіча, палічыўшы супраціўленне невялікай аховы цэламу батальёну бессэнсоўным, генерал Арсеньеў аддаў загад варце скласці зброю. Ён і яшчэ некалькі афіцэраў, якія кватаравалі разам з ім, трапілі ў палон.

Дом, у якім жыў гетман Сымон Касакоўскі, на вуліцы Нямецкай, быў захоплены амаль без супраціўлення. Яго тут і не магло быць. Згодна з планам паўстання варту там у гэтую ноч неслі артылерьісты на чале з падпаручнікам Юзафам Гарноўскім, які быў адным з самых бліжэйшых паплечнікаў Якуба Ясінскага. Пару стрэлаў паспелі зрабіць толькі сам гетман ды яго ад'ютант паручнік Рудзінскі. Але яны ўжо нічога вырашыць не маглі. Гетмана схапілі на гарышчы дома, дзе ён хаваўся за комінам, і арыштавалі. Яго павялі пешшу па вуліцах у віленскі арсенал пад крыкі паўстаўшых віленчукоў: «Віват вольнасць і роўнасць!», «Шэльма і здраднік у нашых руках!». С. Касакоўскі ішоў, апусціўшы галаву. У сваім хатнім жоўтым халаце ён нагадваў пагарэльца, які ўсё страціў.

Палкоўнік Я. Ясінскі ў час бітвы, кіруючы яе ходам, з'яўляўся на кані ў самых небяспечных месцах. І захоплены знянацку нечаканым начным нападам, не ведаючы сапраўднай сілы нападаўшых, расійскі гарнізон, нягледзячы на колькасную перавагу рэгулярнага войска, не змог аказаць якоганебудзь дзейснага супраціўлення.

Менш чым праз тры гадзіны ўсё было скончана. Горад апынуўся ў руках паўстанцаў.

Аднак усё ж немалая частка з віленскага гарнізона, да тысячы чалавек разам з цывільнымі, здолела выбрацца на ўскраіну Вільні і сабрацца на Пагулянцы ў артылерыйскім парку пад камандаваннем капітана Тучкова. Ізноў жа скарыстаўшы начную пару, якая на гэты раз спрыяла ўжо ім. Як толькі развіднела, па загаду Тучкова пачалася бамбардзіроўка Вільні з усіх семнаццаці наяўных гармат. Гэта адразу ж выклікала шматлікія пажары і разбурэнні ў горадзе.

На дапамогу капітану Тучкову ў той жа дзень, 23 красавіка, спрабаваў прабіцца атрад падпалкоўніка Левіза сіламі ў 420 чалавек, з дзвюма гарматамі. Але сустрэўшы супраціўленне, ён вымушаны быў адступіць пад Немянчын. Па дарозе атрад Левіза ўступаў у дробныя сутычкі з паўстанцкімі патрулямі. На адстаўшых ад яго калоны салдат з каламі і віламі нападалі мясцовыя сяляне.

Інтэнсіўная бамбардзіроўка Вільні на працягу некалькіх гадзін з Пагулянкі артылерыстамі Тучкова не спраўдзіла надзеі генерала Арсеньева. Паўстанцы не збіраліся выкідваць белы сцяг. Наадварот, ішла падрыхтоўка да штурму артылерыйскіх пазіцый.

Адчуваючы сябе ў небяспецы, пакінуты без падмацаванняў, Тучкоў ноччу 24 красавіка рушыў са сваім атрадам у накірунку Гародні на злучэнне з больш моцнымі сіламі генерала Цыцыянава. Рэйд Тучкова зпад Вільні на Гародню суправаджаўся разбурэннямі і гвалтамі над мясцовым насельніцтвам. Многія вёскі і мястэчкі, якія апынуліся на шляху яго атрада, былі спалены. Чуткі аб гэтым хутка распаўсюдзіліся, і многія, хто напачатку вагаўся — далучыцца да паўстання ці не, канчаткова вырашылі злучыць свой лёс з ім. Ніхто не мог у той час адчуваць сябе спакойным: ні шляхціц у сваім маёнтку, ні селянін у сваёй хаце. Каб выжыць, трэба было бараніцца. Сотні добраахвотнікаў пачалі сцякацца пад Вільню, каб далучыцца да паўстаўшых. «Тучкоўская агітацыя» спрацавала.

А ў Вільні ішоў падлік страт і трафеяў. У выніку нечаканага нападу і кароткіх баёў на вуліцах горада расійцы страцілі дваццаць вайскоўцаў забітымі і столькі ж было параненых. У палон былі ўзятыя генерал М.Арсеньеў, палкоўнік пскоўскага палка мушкецёраў Языкоў, камендант горада Рэбок і яшчэ 42 афіцэры. Разам з імі ў палон трапілі 964 падафіцэры і салдаты. Усяго колькасць палонных склала 1013 чалавек. Паўстанцы ў Вільні захапілі дзве расійскія 6-фунтовыя гарматы, значную колькасць зброі. Да іх трапілі таксама склады расійскага гарнізона з немалымі запасамі амуніцыі, збожжа, скур, абутку і палатна, а таксама вайсковыя касы, літоўскія і расійскія, з 64 тысячамі злотых.

Паўстанцы таксама панеслі страты. Але, як гэта часам здараецца ў пераможцаў, яны былі значна меншыя. Былі забітыя два падафіцэры літоўскай артылерыі Забароўскі і Рагажынскі, а таксама кананір Зянкевіч. Шэсць вайскоўцаў было паранена. Былі пацярпелыя, вядома ж, і сярод цывільнага насельніцтва, але дакладнай лічбы іх мы не ведаем.

Не ўсё у паўстанцаў пры захопе Вільні атрымалася так, як яны планавалі. Згодна з планам Ясінскага, абмеркаванага яшчэ ў Шаўлях з А. Хлявінскім, у ноч з 22 на 23 красавіка пад Вільню, у раён Пагулянкі павінен быў паспець падысці атрад генерала Р. Гедройца з Жамойці і захапіць расійскі артылерыйскі парк. Але Гедройц спазніўся, і гэта паспрыяла выратаванню артылерыі. Запозненая спроба атрада Гедройца 26 красавіка захапіць яе на маршы да Гародні таксама не ўдалася. Тучкоў здолеў уратаваць амаль усю артылерыю з начыннем і вывесці яе з-пад Вільні ў Гародню. 3 таго часу катастрафічны недахоп у паўстанцкім войску гармат, вырашальнага на той час віду зброі ў войнах, будзе адчувацца на працягу ўсяго паўстання.

І ўсё ж поспех быў несумненны. Вызваленне Вільні дало магутны імпульс паўстанню на тэрыторыі ўсяго Вялікага княства Літоўскага. Дзве сталіцы — Вільня і Варшава — былі вольнымі ад чужаземных захопнікаў. Яны як бы заклікалі і іншых браць з іх прыклад. Усё ж вораг быў толькі ашаломлены, але не разбіты поўнасцю.

24 красавіка ў Вільні адбылася важная падзея, якая паклала пачатак канкрэтнай арганізацыі кіраўніцтва распачаўшымся паўстаннем. Яшчэ перад поўднем на гарадской плошчы каля ратушы і на суседніх вуліцах пачалі збірацца жыхары горада. Перад будынкам ратушы быў выстраены чатырохкутнікам віленскі вайсковы гарнізон. Сюды ж падышлі і тыя, хто хутка будуць абвешчаны сябрамі вышэйшага органа па кіраўніцтву паўстаннем на Літве. Усе яны былі падкрэслена сціпла апранутыя, без ордэнаў і якіх-небудзь іншых адзначэнняў. Сярод іх быў і новы камендант горада Вільні палкоўнік Я. Ясінскі. Ён першым і ўзяў слова, горача вітаючы перамогу паўстання ў сталіцы краю. Потым быў зачытаны «Акт Паўстання Народу Вялікага княства Літоўскага». Гэта зрабіў экспісар вайсковы літоўскі Е. Белапятровіч. Каб прысутным лепей было чуваць, ён узабраўся на вялікі стол, які стаяў пасярэдзіне вайсковага чатырохкутніка. Ва ўрачыстай цішыні паплыў над галовамі сцішаных віленчукоў яго гучны голас:

«Мы, грамадзяне Правінцыі В. кн. Літоўскага і жыхары места вольнага Вільні, схіляючыся перад Найвышэйшым Прадбачаннем, дачакаўшыся шчаслівага моманту паўстання Народу [супраць] гвалту і ўціскаў, якімі нас чужых суседзяў уведзеныя войскі, здрада і высакамерная амбіцыя малой часткі не вартых імя польскага суайчыннікаў, абцяжарвалі, гэтак жа адданыя, як і каронныя грамадзяне, адной і той жа мэце здабыцця волі і роўнасці грамадзянскай, а таксама ўсіх тых выгод і намераў, якія ў сабе Акт Кракаўскі, у годзе цяперашнім 1794, м[еся]ца сакавіка 24 дня абвешчаны, устанаўляе, Акт найурачысцейшы Народу Літоўскага з ахвярай жыцця і маёнткаў для агульнай нас саміх і Бацькаўшчыны нашай абароны, аддаючы кожнага Ёй, і хто не з намі, наш вораг, [а] таксама беручы заклік смерць альбо перамога над ворагамі нашымі, Акт гэты ўхваляем. Да якога ў асобным універсале адпаведныя ўстанавіўшы магістратуры, а таксама іх апісанне Раду Нацыянальную Правінцыйную і да яе асобы, менавіта Язэпа Несялоўскага, ваяводу наваградскага; Антонія Тызенгаўза, харунжага віленскага, прэзідэнта места Вільні; Бенядыкта Марыконі, Станіслава Мірскага, пісараў літоўскіх; Міхала Бжастоўскага, старасту менскага; Дамініка Нарбута, войскага лідскага; Язэпа Паца, старасту вілейскага; Міхала Грабоўскага, канюшага літоўскага; Станіслава Валовіча, падкаморыя рэчыцкага; Тамаша Ваўжэцкага, эксхаружага літоўскага; Мікалая Храпавіцкага, маршалка аршанскага; Валентага Гарэцкага, войскага віленскага; Бенядыкта Карпа, харужага ўпіцкага; Міхала Страшэвіча, маршалка ўпіцкага; Язэпа Коцела, палкоўніка войск В. кн. Літоўскага; Каэтана Нагурскага, харужага павету шавельскага; [Сымона] Вішнеўскага, падкаморыя прэнскага; Мікалая Мараўскага, экспісара вайсковага; Тадэвуша Высагерда; Алоіза Сулістроўскага, экспісара літ.; Самуэля Корсака; Ігнація Гелгуда, эксстражніка літоўскага; ксяндза Марціна Пачабута, рэктара Акадэміі; ксяндза [Міхала] Карповіча, прафесара Акадэміі Літоўскай Віленскай; Ежы Белапятровіча; [Антонія ] Хлявінскага, генераламаёра в[ойск] В. кн. Літоўскага; Рамуальда Гедройца, генераламаёра; [Якуба] Ясінскага, палкоўніка і каменданта места Вільні; Антонія Ляхніцкага, віцэпрэзідэнта места Вільні, прызначаем, якія найменьш у лічбе пяці сабраныя, асобы да іншых магістратур урадавых прызначаць і да кожнай са свайго асяродку аднаго не меней прызначыць неадкладна абавязаныя будуць. І пасля таго прыпыняючы гэтым часам усе магістратуры ўрадавыя і судовыя ў цяперашняй іх дзейнасці, прысягу вернасці Бацькаўшчыне нашай, на рынку публічным сабраныя, выканалі і рукамі нашымі падпісалі. Рабілася дня 24 красавіка 1794».

Пасля гэтага ўсё новаабранае кіраўніцтва паўстаннем у Вялікім княстве Літоўскім дало прысягу:

«Мы... прысягаем Пану Богу Усемагутнаму ў Тройцы С[вятой) Адзінаму ў тым, што Бацькаўшчыне жыццём і маёнткам найадданей служыць будзем, уладам, Актам Паўстання Народу прызначаным, найвярней паслушнымі будзем і тое ўсё, што ад нас залежыць будзе да моцы абароны гэтага Акту Паўстання Народу, аддана і пачціва выканаць не замарудзім, і што нам ад улады якой-небудзь гэтым Актам утворанай, даручаным стане, не толькі сакрэту захаваем, але ва ўсім паўстанні нашым ніколі асабісты інтарэс, але агульнае дабро краю мець будзем; так нам, Пане Божа, дапамажы і бязвінная пакута Сына Яго».

У той дзень у Вільні падпісала акт аб пачатку паўстання і прыняло прысягу 2328 чалавек. Потым урачыстая працэсія ад ратушы рушыла да найвялікшага віленскага касцёла Св. Яна, дзе адбылася ўрачыстая імша. Вільня святкавала вызваленне.

Не білі ў званы і не вялі ўрачыстай службы толькі ў праваслаўным Свята-Духавым манастыры. Урэшце для гэтага былі свае прычыны. 23 красавіка паўстанцы замкнулі і апячаталі манастырскую царкву, а ключы ад яе забралі. Гэта было зроблена з перасцярогі, што ў сценах манастыра змогуць знайсці сабе прытулак салдаты і афіцэры расійскага гарнізона. Праз пяць дзён манастыр трапіў ужо пад спусташальны разгром, а яго ігумен Георгій Яноўскі быў нібыта неміласэрна пабіты. Але і на гэты раз чутка аб тым, што там хаваюцца расійскія вайскоўцы, не знайшла пацвярджэння. Самаўпраўныя дзеянні афіцэра літоўскага войска і яго падначаленых былі асуджаныя паўстанцкімі ўладамі. У гэтай справе было пачата следства. Вынесеныя ж з манастыра каштоўнасці і рэліквіі загадана было неадкладна вярнуць. Відаць, тое-сёе было ўжо страчана непапраўна, бо ўлады толькі пасля перамогі паўстання абяцаліся дапамагчы ў аднаўленні манастыра.

У Віленскім акце, гэтым своеасаблівым паўстанцкім маніфесце Вялікага княства Літоўскага, былі пададзены самыя агульныя мэты паўстання. Справе ж больш дэталёвай арганізацыі паўстанцкага руху ў краі быў прысвечаны «Універсал да ваяводстваў і паветаў Правінцыі Вялікага княства Літоўскага і гарадоў вольных». Ён быў абвешчаны ўжо ад імя «Найвышэйшай Рады Літоўскай» таксама 24 красавіка і паўтораны на наступны дзень. (Дарэчы, сама назва вышэйшага органа па кіраўніцтву паўстаннем у Княстве канчаткова ўсталявана так і не была. Спачатку, як гэта відаць з тэксту Віленскага акта, ужывалася назва «Правінцыйная Нацыянальная Рада». Потым жа часцей ужываліся назвы «Найвышэйшая Літоўская Рада», «Часовая Нацыянальная Рада». Усяго існавала да дванаццаці варыянтаў наз­вы. Далей мы будзем ужываць толькі адну назву — Літоўская Рада — як абагульняючую). Ва «Універсале» ж гаварылася:

«Пасля столькіх ужо паражэнняў і зганьбаванняў Прадбачанне Найвышэйшае паслала Народу нашаму шчаслівую пару; мужнасць умела з яе скарыстацца, а калі адданасць грамадзянская і розум дапамагаць захоча, Бацькаўшчына мілая, ёсць выратаваная.

Слухай, Народзе Літоўскі, што Табе гаворыць не кароль слабы са слабейшага яшчэ трону, не свавольная грамада, нічога акрамя марнага тытулу не маючага люду, але спакойнае Згуртаванне спагадлівых тваіх сыноў, якія доўга для вызвалення твайго працавалі тады, калі Ты ўжо ў ім зняверыўся.

Мужны народ французскі, разам з іншымі, падае нам сяброўскую руку, і патрабуе паўстання нашага, дае нам для таго дапамогу ў розным выглядзе; пажаданне яго, заснаванае на ўзаемных выгодах двух народаў, не засноўваецца на той махлярскай і драпежнай палітыцы, якой, на жаль, столькі разоў былі мы ахварямі; адно нам з двух выбраць застаецца: ужыць астатак сілы для вызвалення сябе, альбо бязлітасна загінуць ад рукі заўсёды непрыязных, а цяпер яшчэ раздражнёных суседзяў.

Паведамляем Вам, Найдастойнейшыя Грамадзяне, што войска літоўскае мужна Панам Ясінскім, палкоўнікам інжынераў кіраванае, адпавядаючы мужнасцю сваёй дастойнасці і адвазе каменданта, выканала ўжо свой абавязак; згуртаванне ўсеагульнае ў ім створана. Горад сталічны Вільня — вольны ад непрыяцельскай прысутнасці; уся каманда, гарматы, штандарты і ўсе амаль тут быўшыя вайскоўцы ў нашых руках; рэшта ўсёй сілы непрыяцельскай у Літве на працягу некалькіх дзён быць можа наша, а калі, Народзе, захочаш быць паслушным тым, што Цябе з пажадання высакароднага будуць узначальваць, ужо назаўжды ёсць мы вольныя.

У дзень 24 красавіка грамадзяне, у Вільні быўшыя, асобны Акт Паўстання Народу Літоўскага, з адзінай мэтай здабыцця вольнасці і роўнасці грамадзянскай, а таксама ўсіх тых выгод і намераў, якія Акт кракаўскі ў годзе цяперашнім 1794, сакавіка 24 дня прыняты, пастанаўляе, як мага найурачысцей дзеля агульнай нас саміх і Бацькаўшчыны нашай абароны прысягнуўшы, Раду Найвышэйшую Дзяржаўную, з асобаў у тым Акце прызначаных... устанавілі, якім асобы да іншых магістратур дзяржаўных альбо дакладней да дэпутацый прызначэнне дазволіўшы, апісанне іх у пунктах, да таго ж Акту належачых, вызначылі; з таго ж парадку вынікаюць гэтыя пункты:

1.         Суд Крымінальны, адначасова з Актам утвараецца, якога абавязкам будзе з гэтага часу караць здраднікаў Бацькаўшчыны, яе паўстанню супраціўных, радай альбо змовай якой-небудзь пагражаючы, і тых, якія Бацькаўшчыне сваёй ужо вінаватыя. Суд яго павінен быць кароткім, і калі б раптоўная ўзнікала патрэба, на працягу 24 гадзін абвінавачванне, доказы і прыгавор скончыць павінны, а паводле прыгавору іначай не выходзіць, альбо толькі вызваленне з наганай абвінавайцы, альбо смерць вінаватага на шыбеніцы. Да гэта Суду прызначанымі засталі асобы: Язэп Несялоўскі, ваявода навагр[адскі]; Каэтан Нагурскі, харужы шавельскі; Самуэль Корсак; Фелецыян Памернацкі, суддзя земскі вілен[скі]; Дамінік Нарбут, войскі лідскі]; Каспар Чыж, падваявода вілен[скі]; Язэп Пац, старасга вілейскі; Тадэвуш Высагерд; Ян Бухавецкі, суддзя земскі вілен[скі]; Антоні Бажымоўскі, ротмістр кавалерыі нацыянальнай; Ежы Бялапятровіч; Людвік Вязоўскі, маёр; Мацей Бабровіч, камор[нік]; Тадэвуш Мордас, камор [нік ]; Ігнат Войніч, грамадзянін горада Вільні. Камплект судовы найменей з асобаў сямі павінен складацца.

2.         Дэпутацыя Забеспячэння, ад гэтага ж часу пачынаючая справы свае, займацца будзе наогул усім тым, чаго толькі патрэба паўстання Народу як найхутчэйшымі спосабамі... вымагаць можа; ...судоў ніякіх не мае, але згодна з выпадкам да судоў належных адсылаць будзе. Да гэтай Дэпутацыі асобы прызначаныя, адпаведна: Міхал Грабоўскі, канюшы літоўскі; Мікалай Храпавіцкі, маршалак аршанскі; Станіслаў Валовіч, падкаморы рэчыцкі; Антон Тызенгаўз, харужы віленскі; Бенедыкт Карп, харужы ўпіцкі; Мікалай Мараўскі, экс-пісар вайсковы; Ігнат Тавянскі, суддзя земскі віленскі; ксёндз Міхал Карповіч, архідыякан смаленскі; ксёндз Мікалай Тамашэўскі; Ян Міллер, Фран[цішак] Фрыбес, Готліб Цейдлер, грамадзяне з горада Вільні. Камплект, аднак, не меней чым з трох асобаў будзе дастатковым.

3.         Дэпутацыя Бяспекі Публічнай, таксама ад гэтага часу пачынае сваю дзейнасць, распараджацца будзе сілай нацыянальнай узброенай і назіраць за бяспекай, прадухіляючы ўсялякія для паўстання Народу перашкоды. Яе абавязкам будзе найасаблівейшым быць пільнай самым дакладным чынам, каб нічога супраць паўстання Бацькаўшчыны не толькі не рабілася, але нават і гаворана не было. Судоў уласных таксама мець не будзе, але [належным чынам ] да права адсылаць павінна. Будзе, аднак, упаўнаважана асобы падазроныя, звязваючыся з атрадамі вайсковымі часова затрымаць, і пасля праведзенага роспыту, калі б затрыманы апынуўся вінаватым, і не было вінавайцы, следчы публічны працэс весці будзе, без адказнасці, аднак жа, як па службе сваёй робячы. У тую Дэпутацыю асобы прызначаны наступныя: Бенядыкт Марыконі, пісар літоўскі; Станіслаў Мірскі, пісар літоўскі; Міхал Бжастоўскі, стараста менскі; Язэп Коцел, палкоўнік войска літоўскага; Валенты Гарэцкі, войскі віленскі; ксёндз Юзаф Міцкевіч, канонік інфлянцкі; Сымон Малеўскі, прафесар Акадэміі Віленскай; Язэп Мейер; Антоні Ляхніцкі, віцэ-прэзідэнт горада Вільні; Міхал Дашкевіч; Ваўжынец Гуцэвіч; Ляйко, грамадзянін з горада Вільні. А камплект падобна з трох асобаў найменей складацца будзе.

4. Дэпутацыя Скарбу Публічнага загадваць будзе тым жа скарбам і выконваць абавязкі законам на Камісію Скарбовую ўскладзеныя, тэрмінова павінна распачаць такое кіраванне. У якую асобы прызначаныя наступныя: князь [Мацей ] Радзівіл, кашталян віленскі; Ігнат Дамброўскі; Ян Непамуцэн Гарайн; Фларыян Сыруць, суддзя ковенскі; Тамаш Ваўжэцкі; ксёндз Давыд Пільхоўскі, афіцыял віленскі; Антоні Важынскі, падкаморы ашмянскі; Плацыд Тжаскоўскі; Мацей Нелюбовіч; Ксаверы Юрага, пісар актавы віленскі; Нікадзім Прамянецкі, Петр Біллінг, грамадзяне з горада Вільні.' Камплект ? асобаў трох дастатковым быць павінен.

Такія ўсе дэпутацыі, пад уладай Рады Найвышэйшай Дзяржаўнай... у Вільні дзейнічаць павінныя, кожная асобна поўнай арганізацыі сваёй неадкладна парадак складае і на зацвярджэнне гэтай жа Радзе падасць, як таксама ў выкананні абавязкаў узаемна паміж сабой і з Найвышэйшай Радай Дзяржаўнай адносіны заўсёды захоўваць абавязаныя будуць... Усяляк хочучы выказаць Народу, з якім духам адданасці дзеля яго выратавання працаваць стараемся, вельмі заклікаем Вас, Найдастойнейшыя Грамадзяне, каб з Княства Жамойцкага трох, а з ваяводстваў і паветаў, а таксама з гарадоў усіх галоў­ных па адным, пры атрыманні гэтага універсалу адразу ж да агульнай з намі прыядноўваючыся абароны, Акт дакладна такіх жа згуртаванняў, маючы на мэце ўзвышэнне Народу, учыніўшы, да гэтай жа Рады Найвышэйшай для выканання паслугі публічнай выбраць і спосабам далучэнняў дэлегаваць хацелі; і на той час Рада Найвышэйшая, маючы павялічаную супрацоўнікаў лічбу, да такой жа патрэбы і акалічнасці камплект свой памножыўшы, адчуе сябе быць больш здольнай на тое, каб скінуць ярмо ганебнай няволі і вазваліцца ад усіх краю свайго захопаў. Найдастойнейшыя Грамадзяне, трэба захацець узбудзіць у сабе любоў да волі і мужнасць даўнейшых продкаў вашых і па іх прыкладу праз паспалітае рушэнне бярыцеся ўсе за зброю... Звярніцеся ласкавым голасам натуры да люду, які настолькі замучаны ўціскамі, кормячы хлебам, ад уласнага ірта адарваным, непрыяцеля свайго, у астатняй нудоце і роспачы вашага толькі, здаецца, чакае загаду. Хай тая прылада, якую яму для працы ў полі распусны салдат ужыць перашкаджае, патануўшая ў яго ж грудзях, выратаванню Бацькаўшчыны і волі прысвечанай стане...»

«Універсал» заканчваўся заклікам да згуртавання ўсіх паўстанцкіх сіл перад агульным ворагам. Тэкст «Універсалу» павінен быў чытацца на набажэнствах ва ўсіх царкоўных парафіях Вялікага княства Літоўскага.

Першыя дакументы, прынятыя ў Вільні, сведчаць, што паўстанцкі рух у Вялікім княстве Літоўскім з самага пачатку набыў своеасаблівыя рысы. Цяжка сказаць, ад чаго гэта ішло. Ці то ад спрадвечнай цягі Княства да незалежнасці ад Польшчы, ці гэта было вынікам адсутнасці на той час патрэбнай узаемасувязі паміж дзвюма часткамі Рэчы Паспалітай напярэдадні выбуху паўстання?

Перш за ўсё не такім, як меркавалася ў Кракаўскім акце, быў сам характар Літоўскай Рады. Стварэнне яе, як вядома, не прадугледжвалася наогул. Арганізатарамі паўстання Рада ўтваралася не часова, да ўстанаўлення ўзаемасувязяў з Т. Касцюшкам, а на ўвесь час паўстання, да поўнай яго перамогі. У гэтым сэнсе трэба разглядаць і адзін з варыянтаў назвы Рады — «Часовая», г. зн.— да канчатковай перамогі паўстання і ўтварэння новага органа кіравання. У палажэнні аб Радзе, якое рэгламентавала яе дзейнасць, было запісана, што «найвышэйшая ўлада літоўскага народу ў гэтым цяпер рэвалюцыйным стане Бацькаўшчыны сканцэнтравана ў Часовай Радзе Нацыянальнай, якая мае сілу і найвышэйшую ўладу пастаянна, пакуль той святы саюз выратавання будзе народам прызнаны патрэбным, распараджацца ўсім, што да збавення Бацькаўшчыны здатным палічыць».

Літоўская Рада адразу ж сканцэнтравала ў сваіх руках і вышэйшую ўладу над войскам. 3 мая Рада прызначыла Я. Мсінскага галоўнакамандуючым над усімі паўстанцкімі сіламі ў краі. Але адначасова яна вызначыла тры асобы са свайго асяродка, якія разам з ім павінны былі займацца распрацоўкай аператыўных планаў паўстанцкіх дзеянняў. Па сутнасці гэта было спробай абмежаваць неяк паўнамоцтвы Ясінскага праз кантроль з боку Рады.

У «Палажэнні» аб Радзе ўжо ўпамінаецца імя Т. Касцюшкі, чаго не было спачатку ў тэксце Віленскага акта. «Начальніку сілы ўзброенай паўстання», як і ў Кракаўскім акце, было пакінута безумоўнае права ўдзельнічаць як у пасяджэннях Літоўскай Рады, так і яе «дэпутацый» [аддзелаў ]. Але тут жа было падкрэслена, што Рада поўнасцю не падпарадкоўваецца Т. Касцюшку. У прыватнасці, за ім не было зарэзервавана месца старшыні ў Радзе ў выпадку яго магчымага ўдзелу ў яе пасяджэннях. Старшынствуючы ў Радзе павінен быў змяняцца кожны дзень згодна алфавіту.

Пакінула Літоўская Рада за сабою і яшчэ адно яскравае сведчанне памкненняў да самастойнасці — права ўстанаўлення і збору часовых падаткаў, распараджэння маёмасцю, а таксама магчымасці пазыкі ці то ў краі, ці то за яго межамі.

Першапачаткова ў склад Літоўскай Рады ўвайшло 29 чалавек. Сярод іх знаходзіліся А. Хлявінскі і Р. Гедройц, якія, як вядома, падпісалі ўжо Шавельскі акт. Прычым імя А. Хлявінскага, якога ў Вільні на той час не было, ужо не абцяжарвалася тытулам «галоўнакамандуючага» ўзброенымі сіламі паўстання ў Вялікім княстве Літоўскім. У Вільні трыумфаваў Я. Ясінскі, і менавіта ён небеспадстаўна разлічваў на кіраўніцтва паўстанцкім войскам. 3 гэтага часу ж пачнецца то прыхаванае, то яўнае супроцьстаянне гэтых людзей, што, вядома, на карысць справе не пойдзе.

У Літоўскую Раду ад ваяводстваў і паветаў павінны былі высылацца свае дэлегаты. Пазней гэта будзе зроблена і яе склад павялічыцца яшчэ на 37 чалавек. У прынцыпе гэта давала магчымасць для пераўтварэння Рады з цягам часу ў незалежны сейм Вялікага княства Літоўскага. Аднак у поўным складзе Рада за час паўстання ніколі не збіралася. Перашкаджалі складаныя ўмовы вайсковых дзеянняў. Відаць, улічваючы гэта, і быў устаноўлены адносна невысокі дастатковы «кворум» для прыняцця ёю рашэнняў — 11 чалавек. Рашэнні

Рады маглі прымацца пры адсутнасці агульнай згоды большасцю шляхам тайнага галасавання.

Аб адметнасці, а ў пэўнай меры і незалежнасці сяброў Літоўскай Рады сведчыў і тэкст прысягі. У ёй падкрэслівалася падначаленасць паўстанцаў уладам, утвораным толькі Віленскім актам, перш за ўсё — Літоўскай Радзе і ўстановам, ёй падуладным.

Такім чынам, з самага пачатку паўстанцы ў Вялікім княстве, хоць і былі салідарныя са сваімі паплечнікамі ў Польшчы ў галоўных мэтах паўстання і выказаліся за неабходнасць аб'яднання сіл і сродкаў, у справе яго арганізацыі пайшлі сваім шляхам. Беларуска-літоўскія землі сцвярджалі тым самым, што яны па-ранейшаму жадаюць заставацца самастойнай часткай Рэчы Паспалітай Двух Народаў. Своеасаблівы характар арганізацыі паўстання на Літве, уразлівы факт апушчэння імя Т. Касцюшкі ў Віленскім акце ад 24 красавіка далі зачэпку Варшаве западозрыць кіраўнікоў паўстання ў Княстве, і асабліва Я. Ясінскага, у «літоўскім сепаратызме».

Як бачым, адной з мэт паўстання ў Вялікім княстве Літоўскім, зазначаных ў Віленскім акце, было пакаранне здраднікаў, запляміўшых сябе супрацоўніцтвам з акупацыйнымі расійскімі ўладамі. 25 красавіка ў Вільні адбылася падзея, якая паказала, што тут слоў на вецер кідаць не збіраюцца. У гэты дзень Крымінальны суд на першым сваім пасяджэнні вынес смяротны прыгавор апошняму Вялікаму гетману літоўскаму Сымону Корвіну Касакоўскаму. У абвінавачанні, складзеным следчым у гэтай справе, Каспарам Эльснерам, гаварылася: «Суд Крымінальны, не знаходзячы дагэтуль у гісторыі польскай падобнага прыкладу такой гнюснай здрады, якую ўчыніў Сымон Корвін Касакоўскі, выступаючы супраць Бацькаўшчыны сваёй, калі ў годзе тысяча семсот дзевяноста другім уварваўшыся ў межы Рэчы Паспалітай з войскам расійскім як генерал, часткаю таго ж войска камандуючы, згодна з духам змовы таргавіцкай, дапамагаючы замежнага двара інтрыгам і гвалту для ліквідацыі Канстытуцыі нацыянальнай, ужыў таго ж гвалту з пагардаю да ўсіх правоў польскіх, каб дагадзіць высакамернай пыхлівасці сваёй і падтрыманы сілай зброі непрыяцельскай, у горадзе Вільні тытул гетмана польнага літоўскага, на той час Канстытуцыяй (3 мая 1791 г. — Аўт.) ліквідаваны, нібыта з волі народу сабе наданы, незаконна прысвоіў і ў тым злучэнні булавы польнай з генеральствам войскаў расійскіх спусташаючы правінцыю літоўскую, і праследуючы невінаватых, толькі ім ненавідзімых грамадзян, уласнымі загадамі сваімі арыштоўваючы, а іншых гвалтам да прысягі для той жа змовы таргавіцкай прымушаць асмеліўся; потым, захапіўшы ўладу над войскам літоўскім, грошы са скарбу публічнага праз дазвол змовы таргавіцкай, і з кас вайсковых цераз уласныя загады да свайго забраў ужытку». За ўсё гэта С. Касакоўскі быў прысуджаны да смерці праз павешанне. Маёмасць яго канфіскавалася і перадавалася ў скарб Вялікага княства Літоўскага.

Яшчэ перад поўднем 25 красавіка на плошчы перад рагушай была пастаўлена шыбеніца «пры ліхтары, у выглядзе парыжскага ліхтарнага шнура». Плошча была запоўнена да адказу жыхарамі Вільні. А гадзіне 14-ай з боку вуліцы Вялікай паказалася блакітная лакіраваная, з адчыненымі вокнамі карэта палкоўніка Ясінскага. Менавіта ў ёй везлі на кару С. Касакоўскага пад пільнай аховай вайскоўцаў. Гетман быў у тым жа хатнім халаце, у якім яго схапілі паўстанцы.

Пад біццё барабанаў працэсія ўвайшла на плошчу. Да прысутных звярнуўся новы камендант горада палкоўнік Я. Ясінскі. Прамова яго была кароткай, але кожнае слова западала ў душу прысутным. Тут Ясінскі пераходзіў свой Рубікон. «Міласцівыя панове! Адбудзецца тут справа, якую забараняецца абмяркоўваць, і ці яна будзе падабацца каму з вас ці не, кожны павінен маўчаць, а хто голас свой падасць, будзе неадкладна на гэтай шыбеніцы павешаны».

І стала ціха. У поўнай цішыні К. Эльснер, віленскі адвакат і следчы ў справе С. Касакоўскага, зачытаў рашэнне Крымінальнага суда. А потым кат выканаў прыгавор.

Так ганебна адышоў у нябыт апошні Вялікі гетман Вялікага княства Літоўскага. Ніколі ў гісторыі Княства не было чагосьці падобнага.

Што бачылася перад смерцю С. Касакоўскаму ў чыстым віленскім небе, аб чым ён успомніў напаследак? Мо тое, як калісьці ў 1792 годзе пераходзіў па ўжо ненадзейным веснавым лёдзе Дзвіну ў суправаджэнні расійскага афіцэраад'ютанта і, аступіўшыся, ледзь не трапіў у палонку. Афіцэр паспеў яго затрымаць, але спалохаўся. Hа што яму будучы гетман сказаў: «Ээ, браце, не палохайся. Хто павінен вісець, той не ўтопіцца...»

А які ж Рубікон пераходзіў Я. Ясінскі, трымаючы такую суровую прамову перад віленцамі? Хоць яго подпіс і не стаяў пад прыгаворам суда, але прысутным было зразумела, хто сапраўдны ініцыятар гэтай акцыі. Справа была яшчэ і ў тым, што тым самым Ясінскі выступіў не столькі супраць асабіста С. Касакоўскага, як супраць той (не такой ужо малой) часткі беларуска-літоўскага магнацтва, якая запляміла сябе супрацоўніцтвам з акупантамі. Усе яны ведалі, што Касакоўскі быў «сабака», але гэта быў «свой» сабака. Так ці інакш, гэтым пакараннем у французскім стылі непрымірымы рэспубліканец Ясінскі нажыў сабе не аднаго ворага. І вельмі хутка ён гэта адчуе ў адносінах да сябе нават з боку прадстаўнікоў умеранага крыла ў самой Літоўскай Радзе.

25 красавіка ад Літоўскай Рады быў накіраваны ў Варшаву і да Т. Касцюшкі І. Хадзькевіч. Ён павёз паведамленні аб апошніх падзеях у Вільні.

Між тым у Польшчу ўжо дайшлі першыя весткі аб падзеях у Вялікім княстве Літоўскім. 24 красавіка вестку аб паўстанні ў Шаўлях даставіў у Варшаву Часовай Радзе «грамадзянін літоўскі» шляхціц Пакубята. Рада накіравала аб гэтым данясенне Т. Касцюшку. Пры гэтым спецыяльна была звернута ўвага, што паўстанне ў Шаўлях пачалося «пад кіраўніцтвам генерала Хлявінскага, адпаведна з Актам Паўстання Найвышэйшага Начальніка сілы ўзброенай нацыянальнай», г. зн. Т. Касцюшкі. Магчыма, з улікам гэтага папярэдняга паведамлення Касцюшка быў потым асабліва ўражаны тым, што яго «начальніцтва» было чамусьці прамінута ў Віленскім акце.

Аб поспеху паўстання ў Вільні ў Варшаве стала вядома 28 красавіка. Але гэта былі самыя агульныя звесткі, часам не зусім дакладныя. Больш падрабязную інфармацыю прывёз туды І. Хадзькевіч і іншыя кур'еры ад Літоўскай Рады. Так, 28 красавіка была накіравана «першая экспедыцыя» да Т. Касцюшкі з данясеннем «аб стане рэвалюцыі на Літве, аб сіле нашай, аб становішчы непрыяцельскага войска, з просьбаю аб падтрымцы Літвы гарматамі, амуніцыяй і грашыма». Тады ж яшчэ раз Т. Касцюшку былі накіраваныя тэксты «Акту

Паўстання Літоўскага Народу», першыя універсалы Найвышэйшай Літоўскай Рады.

А ў Варшаве, ў Часовай Радзе, пазнаёміўшыся з сутнасцю падзей, якія адбыліся ў Вільні, загаварылі пра «дух нячысты», пра небяспеку расколу ў паўстанні. Літоўская Рада адразу была абвінавачана ў самавольным захопе вышэйшай улады на Літве, а паасобныя яе сябры ў спробе ўвесці «дух нязгоды, абражаючы унію Двух братніх народаў», каб дабіцца «ўласнай вытады». Імя Я. Ясінскага пры гэтым не называлася, але здагадацца пра тое, супраць каго накіраваны абвінавачванні, было няцяжка...