Бастарны на паўночным усходзе ад Карпат

Бастарны (лат. Basternеi, грэч. Βαστάρνας, пеўкіны) - варварскі народ, які жыў з канца III ст. да н. э. па III стагоддзе на поўначы ад ніжняга Дуная ва ўсходнім Прыкарпацці  (Румынія, Малдавія і Ўкраіна). Этнічная прыналежнасць бастарнаў канчаткова не ўсталявана, найболей часта іх асацыююць з германцамі.

Вобласць рассялення бастарнаў па пісьмовых крыніцах прыкладна лакалізуецца ў рэгіёне ад Карпацкіх гор да сярэдняга Дняпра (арэал Зарубінецкай культуры). Бастарны зафіксаваны ўпершыню ў канцы III ст. да н. э. і ўславіліся сваім удзелам у рымска-македонскім канфлікце каля 180 г. да н. э. З пачатку н. э. яны лічацца адным з наймоцных народаў ва Ўсходняй Еўропе ("Еўрапейскай Сармаціі"). Племя знікае са старонак гісторыі ў 280 годзе, калі частка яго перасялілася на тэрыторыю Рымскай імперыі ў Фракію, а іншая частка, паводле археалагічных сведчанняў, рассеялася пад націскам сарматаў у басейне Дняпра і магчыма прыняла ўдзел у этнагенезе славян.

Адным з бастарнскіх плямёнаў з'яўляліся пеўкіны (пеўкі), імя якіх у асобных крыніцах III стагоддзя пераносілася на ўсіх бастарнаў.

Першыя сведчанні. III ст. да н. э.

Упершыню бастарны згаданы ў безназоўным складанні "Землеапісанне" Псеўда-Скімна, якое датуецца канцом II ст. да н. э., але ўтрымоўвае звесткі больш ранніх аўтараў, у прыватнасці Дземетрыя, які жыў на мяжы III-II стст. да н. э. у грэцкай асадзе Каллатысе на заходнім беразе Чорнага мора. У ім паведамляецца аб "бастарнах-прышэльцах", якія пражываюць у суседстве з фракійцамі на левым беразе ніжняга Дуная. Прыкладна да гэтага часу ставіцца паведамленне Юстына пра няўдалую вайну дакаў цара Аралеса супраць бастарнаў.

Верагодным сведчаннем з'яўлення бастарнаў  у паўночным Прычарнамор'і з'яўляецца эпіграфічны помнік III ст. да н. э., надпіс на мармуровай пліце з Ольвіі, які атрымаў назву "дэкрэт у гонар Пратагена". Грамадзянін Ольвіі Пратаген выбудаваў за кошт уласных сродкаў гарадскую сцяну ў той небяспечны год, калі «перебежчики извещали, что галаты и скиры составили союз и собрали большие силы, которые и явятся зимою, а сверх того еще, что фисамиты, скифы и савдараты ищут укрепленного места, точно так же боясь жестокости галатов...».. У III ст. да н. э. бастарны маглі называцца галатамі (так грэкі называлі галаў), таму што германцаў яшчэ не вылучалі ў асобную ад кельцкіх плямёнаў групу.  Таксама на бастарнаў паказвае іх звяз са скірамі, германскім племем, лакалізаваным у раёне Карпат у першыя стагоддзі н. э.

Бастарны відавочна адрозніваліся ад прадстаўнікоў мясцовых плямёнаў на Балканах сваім буйным целаскладам. Паводле Палібію рымляне ў 170-х гг. да н. э. упершыню пазналі пра існаванне гэтага племя па данясеннях фракійцаў-дарданаў: «Посольство от дарданов прибыло [в Рим] с рассказом о бастарнах, их количестве, огромном телосложении и доблести их воинов.»  Ціт Лівій даволі падрабязна распавёў пра спробы македонскіх цароў выкарыстоўваць ваяўнічы народ, які пражывае дзесьці за ніжнім Дунаем, у барацьбе супраць Рымскай рэспублікі.

Цар Піліп V пасля разгрому рымлянамі ў 197 г. да н. э. пры Кінаскефалах рыхтаваўся аднавіць вайну, для чаго каля 180 г. да н. э. уступіў у звяз з бастарнамі  і нават збіраўся змацаваць яго дынастычным шлюбам.  У 179 г. да н. э. Піліп памёр у разгар падрыхтовак, аднак бастарны ўжо выступілі ў паход на дапамогу Піліпу і з вялікім войскам пераправіліся праз ніжні Дунай. Па плане яны павінны былі прайсці праз Фракію (суч. паўднёвая Балгарыя) у землі дарданаў (суч. Сербія), дзе Піліп разлічваў пасяліць іх пасля знішчэння варожых яму дарданаў. Больш аддаленыя планы Піліпа прадугледжвалі набег бастарнаў  на Рымскую рэспубліку: «Бастарны же после того, как они оставят в Дардании жен и детей, могли быть отправлены опустошать Италию. Путь к Адриатическому морю и Италии лежит через область скордисков; другим путем войско провести невозможно. Скордиски должны были легко пропустить бастарнов: они были близки друг другу языком и нравами; да они и сами присоединились бы к походу, узнав, что бастарны идут грабить богатейший народ.»[8]

Такім чынам Ціт Лівій збліжаў бастарнаў  з кельтамі-скардзіскамі, хоць трэба адзначыць, што ён зрабіў гэта пры апісанні той эпохі і з апорай на тыя крыніцы (Палібія), у якіх грэка-рымскі свет яшчэ не вылучаў германцаў як асобны этнас.

Са смерцю Піліпа яго ранейшыя дамоўленасці прапусціць бастарнаў праз фракійскія землі страцілі сілу, і пачалася вайна бастарнаў з фракійцамі. Спачатку поспех спадарожнічаў бастарнам, але пасля паразы яны раздзяліліся. 30 тысяч бастарнаў на чале з правадыром Клондзікам працягнулі паход у Дарданію, астатнія вярнуліся ў нізоўі Дуная.  Бастарны Клондзіка ваявалі з дарданамі  ў 175 г. да н. э., аднак у выніку змушаны былі адступіць. Калі яны ў зімовы час вярталіся праз змёрзлы Дунай, лёд падламаўся, і шматлікія бастарны загінулі.

Калі пераемнік Піліпа македонскі цар Пярсей пачаў чарговую вайну з Рымам, у якасці наймітаў ён у 168 г. да н. э. запрасіў войска бастарнаў  з правадыром Клондзікам - 10 тыс. вершнікаў і гэтулькі ж пяхоты.  Ціт Лівій, завучы гэтых бастарнаў  галамі, лакалізаваў іх месцы рассялення за Дунаем насупраць Фракіі. Плютарх, паўтараючы аповяд Лівія, выкарыстоўвае этнонім бастарны пры апісанні гэтых варвараў:

«Все до одного наёмники, люди, не умеющие ни пахать землю, ни плавать по морю, ни пасти скот, опытные в одном лишь деле и одном искусстве — сражаться и побеждать врага [...] рослые, на диво ловкие и проворные.»

Аднак цар Пярсей не пажадаў выдаць бастарнам запытаную імі суму, абмежаваўшыся абяцаннямі. Разачараваныя  бастарны вярнуліся дахаты, пасля чаго паведамленні пра іх зніклі амаль на стагоддзе.

У 80-е гады да н. э. цар Понта Мітрыдат стварыў магутную прычарнаморскую дзяржаву, што прывяло да зацяжных войн з Рымам у Малой Азіі і Грэцыі. Сярод саюзнікаў Мітрыдата адзначаны бастарны, наймоцнае племя па словах Аппіана: : «Когда он перешел в Европу, то присоединились из савроматов так называемые царские, язиги, кораллы, а из фракийцев те племена, которые живут по Истру, по горам Родоне и Гему, а также еще бастарны, самое сильное из них племя.».  У Трэцяй Мітрыдатавай вайне бастарны выявілі сябе ў 74 г. да н. э. пры штурме Халкедона ў Віфініі. Яны першымі ўварваліся ў гавань горада, забяспечыўшы захоп 60 рымскіх караблёў.

У кіраванне першага рымскага імператара Актавіяна Аўгуста, калі валаданні  Рыма ўшчыльную прысунуліся да Дуная, набегі бастарнаў сталі закранаць інтарэсы Рымскай імперыі. У 29 г. да н. э. намеснік Македоніі Марк Ліцыній Красс Малодшы адбіў набег бастарнаў на Фракію. Пра гэта сутыкненне распавёў Ціт Лівій у кн. 134, утрыманне якой дайшло ў выкладзе Дзіёна Касія. Касій аднёс бастарнаў, як пражываючых  за Дунаем, да скіфскага племя.

Бастарны перасеклі Дунай і захапілі частку Мезіі  (суч. паўночная частка Балгарыі). Затым яны праз перавал Гема ўварваліся ў Фракію ў валадарствы цара дэнтэлетаў,  Сіта. Дэнтэлеты былі ў звязе з Рымам, таму войскі Красса Малодшага з Македоніі рушылі на бастарнаў. Не прымаючы бою, тыя паспешна адступілі. Пераследваючы іх, Красс увайшоў у Мезію, дзе заграз у баях з мезамі (мясцовыя плямёны фрака-дакійскага паходжання). Бастарны даслалі Крассу амбасадараў з просьбай пра мір, але выявіўшы выведвальны атрад рымлян, атакавалі яго. Рымляне адступілі ў лес, дзе іх пераследнікі натыкнуліся на асноўнае рымскае войска. Падчас бою шмат бастарнаў  было забіта, яшчэ больш загінула іх ва ўцёках да Дуная. Адступ варвараў затрымаў абоз з вазамі, у якіх перасоўваліся іх сем'і. Частка бастарнаў паспрабавала схавацца ў гаі, але згарэла ў пажары, уладкованым рымлянамі. Іншыя патанулі ў Дунаі. Да збівання бастарнаў  далучыліся геты. Марк Красс уласнаручна забіў правадыра бастарнаў  Дэлдона.

Ў I веку ў сувязі з экспансіяй Рымскай імперыі з'явіліся складанні геаграфічнага характару, якія апісваюць землі, раней невядомыя цывілізаванаму грэка-рымскаму свету. У сваёй фундаментальнай працы аўтар пачатку I стагоддзя Страбон упершыню паведаміў этнаграфічныя звесткі пра бастарнаў:

«В глубине страны обитают бастарны, граничащие с тирегетами и германцами; они также, быть может, германская народность и делятся на несколько племен. Действительно, одни из них называются атмонами, другие -— сидонами; те, кто владеют Певкой, островом на Истре [Дунае], носят название певкинов, а самые северные, обитающие на равнинах между Танаисом и Борисфеном — роксоланов.»

"У глыбіні краіны насяляюць бастарны, якія мяжуюць з цірэгетамі  і германцамі; яны таксама, быць можа, германская народнасць і падзяляюцца на некалькі плямёнаў. Сапраўды, адны з іх завуцца атмонамі, другія -- сідонамі; тыя, хто валодаюць Пеўкай, выспай на Істры  [Дунаі], носяць назву пеўкінаў, а самыя паўночныя, якія насяляюць на раўнінах паміж Танаісам і Барысфенам - раксаланаў."

Аднясенне раксалан да бастарнаў супярэчыць іншым крыніцам, адназначна якія заяўляюць пра сармацкія карані раксалан, якія ў сярэдзіне I стагоддзя ўжо дасягнулі Дуная. Аднак заўвага Страбона выкарыстоўваецца ў малараспаўсюджанай гіпотэзе сармацкага паходжання бастарнаў.

Антычныя аўтары выпрабоўвалі відавочныя цяжкасці ў этнічнай ідэнтыфікацыі бастарнаў, выкліканыя ў тым ліку расавым змешваннем бастарнаў з суседнімі плямёнамі. Страбон заўважыў, што бастарны змешваліся з фракійцамі.  У канцы I стагоддзя  рымскі гісторык Карнелій Тацыт заявіў пра змешванне бастарнаў  з сарматамі, хоць асацыяваў першых з германцамі:

«Отнести ли певкинов, венедов и феннов к германцам или сарматам, право, не знаю, хотя певкины, которых некоторые называют бастарнами, речью, образом жизни, оседлостью и жилищами повторяют германцев. Неопрятность у всех, праздность и косность среди знати. Из-за смешанных браков их облик становится все безобразнее, и они приобретают черты сарматов.».

"Ці аднесці пеўкінаў, венедаў і феннаў  да германцаў ці сарматаў, права, не ведаю, хоць пеўкіны, якіх некаторыя завуць бастарнамі, гаворкай, ладам жыцця, аселасцю і жыллём паўтараюць германцаў. Неахайнасць ва ўсім, бяздзейнасць і коснасць сярод шляхты. З-за змяшаных шлюбаў іх аблічча становіцца ўсё пачварней, і яны набываюць рысы сарматаў."

Найболей упэўнена атоесніў бастарнаў  з германцамі ў сярэдзіне I стагоддзя Пліній Старэйшы, класіфікуючы першых як 5-ю групу германскіх плямёнаў: "... пятая група - пеўкіны, якія таксама бастарны і мяжуюць з вышэйзгаданымі дакамі."

Пейтынгерава табліца заве Карпаты Бастарнскімі  Альпамі (Alpes Bastarnicae), лакалізуючы саміх бастарнаў  да ўсходу ад іх.

Такім чынам, паводле пісьмовых крыніц бастарны насялялі да ўсходу ад Карпат у басейне верхняга і сярэдняга Днястра, у лесастэпавай паласе Паўночнага Прычарнамор'я магчыма аж да Дняпра. Іх валоданні на поўдні дасягалі дэльты Дуная (у цэлым вобласць паміж Дунаем і бастарнамі  займалі дака-гетцкія  і сармацкія плямёны, у прыватнасці раксаланы), паўночныя межы арэала іх пасялення былі невядомыя антычным аўтарам.

У сярэдзіне I стагоддзя бастарны знаходзіліся ў звязе з дакамі супраць напіраючых на іх з усходу сармацкіх плямёнаў. У 62 году намеснік Мезіі (62-67 гг.) Тыберый Плаўцій Сільван Эліан распачаў паход уздоўж узбярэжжа Чорнага мора ад нізоўяў Дуная да Херсонеса ў Крыму супраць сарматаў. У захаванай яго эпітафіі згадваюцца і бастарны: : «царям бастарнов и роксолан сыновей, [царю] даков брата, взятых в плен или вырванных у врагов, возвратил, от других из них взял заложников». "царам бастарнаў і раксолан сыноў, [цару] дакаў брата, узятых у палон ці выдраных у ворагаў, вярнуў, ад іншых з іх узяў закладнікаў".

Александрыйскі географ Клаўдзій Пталямей у сярэдзіне II стагоддзя адзначае бастарнаў  і пеўкінаў  сярод значных народаў "Еўрапейскай Сармаціі", хоць у іншых крыніцах гэтыя плямёны сталі рэдка згадвацца. Верагодна звесткі Пталямея, якія ўяўляюць сабой кампілляцыю з самых розных крыніц, ставіліся да больш ранняй эпохі. У перыяд Маркаманскіх войн (167-180 гг.) пеўкіны і бастарны з іншымі германскімі і сармацкімі плямёнамі здзяйснялі набегі на землі Рымскай імперыі.

У III веку крыніцы фіксуюць з'яўленне ва Ўсходнім Прыкарпацці  і Паўночным Прычарнамор'і, гэта значыць традыцыйных месцах рассялення бастарнаў, з'яўленне новых плямёнаў - карпаў і готаў, якія сталі найболей прыкметнай сілай у рэгіёне. У гады Скіфскай (ці Гоцкай) вайны ў сярэдзіне III стагоддзя пеўкіны згадваюцца ў складзе кааліцыі варварскіх плямёнаў, якія здзяйснялі паходы на Фракію і Мезію пад началам готаў.

Імператары Клаўдзій і Аўрэліян здолелі спыніць націск  варвараў на балканскія валадарствы Рымскай імперыі, разграміўшы готаў. Тым не менш у "Еўрапейскай Сармаціі" працягваліся варварскія войны за ўладанне лепшымі землямі, і бастарны апынуліся ў ліку найслабых народаў, змушаных шукаць абароны ў Рымскай імперыі. У 280 годзе імператар Проб перасяліў на тэрыторыю Фракіі 100 тысяч бастарнаў, якія ўліліся ў лік подданых  імперыі.  З той пары бастарны знікаюць з апісанняў значных падзей гісторыі.

Аднак імя бастарнаў  працягвае эпізадычна сустракацца аж да канца IV стагоддзя. Рымскі паэт Клаўдзіян называе бастарнаў вінаватымі  ў згубе ў 391 годзе рымскага вайскавода Прамота. Змяніўшы яго ўслаўлены вайскавод Стыліхон мабыць за гэта падверг разні бастарнаў. Клаўдзіян у панегерыке Стыліхону ўсклікае: : «Кто кроме него мог бы загнать диких везеготов [Visos] обратно в их повозки или сокрушить в одной огромной бойне бастарнов [Bastarnas], возгордившихся убийством Промота?» "Хто акрамя яго мог бы загнаць дзікіх везеготов [Visos] зваротна ў іх вазы ці знішчыць у адной велізарнай бойні бастарнаў [Bastarnas], якія заганарыліся забойствам Прамота?"  З "Гісторыі" Зосіма  вядома, што Прамот быў забіты з засады дзесьці ў Фракіі нейкімі варварамі, якіх наняў для гэтага фаварыт імператара Хвядоса прэфект Руфін. Магчыма гэтыя бастарны ўяўлялі сабою рэшткі племя, расселенага ў Фракіі імператарам Пробам.

Клаўдзіян таксама згадвае імя бастарнаў  пры апісанні ўціхамірвання Стыліхонам германскіх народаў на Рэйне: «Затем самые могущественные от истоков до устья князья на Рейне поторопились прийти, склоняя свои головы в боязливом смирении. Перед нашим военачальником сигамбры униженно опустили свои льняные локоны, и франки бросались на землю и вымаливали дрожащими голосами прощения. Германия [Alamannia] клялась в преданности отсутствующему Гонорию [...] Свирепые бастарны [Bastarnae] были там.»

"Затым самыя магутныя ад вытокаў да вусця князі на Рэйне паспяшаліся прыйсці, схіляючы свае галовы ў баязлівай пакоры. Перад нашым вайскаводам сігамбры зняважана апусцілі свае льняныя валасы, і франкі кідаліся на зямлю і вымольвалі дрыготкімі галасамі прабачэння. Германія  [Alamannia] клялася ў адданасці адсутнаму Ганорыю [...] Лютыя бастарны [Bastarnae] былі там."

Клаўдзіян відавочна асацыяваў бастарнаў  з германцамі, хоць пра іх знаходжанне зблізку Рэйна іншых сведчанняў няма. Не выключана, што паэт прыцягнуў для свайго складання не гэтулькі факты, колькі натхненне, бо ён таксама згадаў кімўраў, вядомых у Рыме па Кімўрскай вайне II ст. да н. э., але з тых часоў за 5 стагоддзяў не адзначаных у гісторыі.

Прыкладна на мяжы III - II стст. да н. э. археолагі фіксуюць узнікненне на шырокіх прасторах Карпата-Днястроўскага рэгіёна селішчаў і магільнікаў культуры Паянешці-Лукашоўка, якія змянілі ў гэтым рэгіёне шматлікія гета-фракійскія гарадзішчы  Адначасова на поўдні Беларусі, у басейне верхняга і сярэдняга Дняпра склалася роднасная паянешці-лукашоўскай Зарубінецкая археалагічная культура, таксама рэзка выдатная сваім абліччам ад мясцовых культур-папярэдніц. У савецкай археалогіі прызнавалася канцэпцыя аўтахтоннага паходжання зарубінецкай культуры, якая сфармавалася пад кельцкім уздзеяннем. Аднак ў 1990-х гадах гэту культуру сталі асацыяваць з найболей вядомым народам, які насяляў ў арэале яе распаўсюду - бастарнамі.

Колькасці культур можна знайсці адпаведнасць у Страбона, які падзяліў бастарнаў  прынамсі на 3 групоўкі (атмоны, сідоны і пеўкіны), з якіх толькі для пеўкінаў  паказана дакладнае месца рассялення ў нізоўях Дуная (там знойдзена селішча Sata Nou з характэрнымі прыкметамі паянешцкай культуры). Паянешцкую і зарубінецкую культуру аб'ядноўвае наяўнасць вялікіх магільнікаў з трупаспаленнямі ("палі пахаванняў"), характэрнага чорнага глянцаванага посуду, часта з падграненымі венцамі, а таксама пасудзін з "храпаватай" (штучна ашэршаўленай) паверхняй. Культуры адрозніваюцца шырокім распаўсюдам фібул (шпілек для адзежы), часта ўзыходнымі да кельцкіх (латэнскім) прататыпам.

Магільнікі паянешці-лукашэўскай культуры спыняюць функцыянаванне ў сярэдзіне I ст. да н. э., у той час як зарубінецкая культура існуе да сярэдзіны I стагоддзя. У цэлым гэта добра ўзгодніцца з дадзенымі пісьмовых крыніц, якія з гэтага часу паведамляюць пра бастарнаў толькі эпізадычна, у спісе іншых плямёнаў. Па здагадцы археолага М. Б. Шчукіна паянешці-лукашэўская культура знікла з аднаго боку пад ударам Марка Красса Малодшага ў 29 г. да н. э., а з другога боку ў выніку экспансіі дзяржавы дакаў Бурэбісты ў Прыкарпацкі рэгіён. Зарубінецкая культура знікла ў выніку прасоўвання сарматаў на ўсход. Зарубінецкія гарадзішчы на паўднёвым усходзе арэала загінулі ў пажарах, у пластах пажарышчаў знойдзены сармацкія наканечнікі стрэл. У пісьмовых крыніцах адпаведнасць знаходзіцца ў эпітафіі намесніка Мезіі  Плаўція Сільвана, які здзейсніў у 60-х гадах I стагоддзя паход супраць сарматаў і вярнуўшага царам бастарнаў  іх сыноў.

Разрозненыя групы так званых "постзарубінецкіх" помнікаў з'яўляюцца галоўным чынам па-за межамі ранейшага арэала, да поўдня (сярэдні Паўднёвы Буг), поўначы (басейн Дзясны і Смаленшчына, аж да поўдня Пскоўскай вобласці) і ўсходу (левабярэжжа Дняпра) ад яго. Усе гэтыя групы хутка зліваюцца з мясцовай культурай, губляючы свае характэрныя рысы. Толькі на Валыні ва Ўкраіне постзарубінецкая культура працягвае існаваць яшчэ 2 стагоддзі ў выглядзе помнікаў зубрацкай групы, якая знікла пры з'яўленні ў тых месцах вельбарскай культуры, гэта значыць верагодна ў выніку прасоўвання готаў да Чорнага мора.

У навуковай літаратуры найболей часта выказваецца пункт гледжання пра тое, што бастарны ставіліся да германскіх ці прагерманскіх  народаў,  якія мігравалі на ўсход у той час, калі грэка-рымскі свет не вылучаў германцаў з масіва кельцкіх плямёнаў, і самага паняцця германцы яшчэ не існавала. У карысць гэтай версіі тлумачацца бедныя этнаграфічныя паведамленні пісьмовых крыніц пра бастарнаў: 1) высокі целасклад, які вылучае бастарнаў  з мясцовага кельцкага і дака-фракійскага насельніцтва; 2) спосаб вядзення баявых дзеянняў (змяшаны конна-пешы, наяўнасць вазоў з сем'ямі); 3) імёны бастарнаў: Каттон, Клондзік, Дэлдон. Самым важкім аргументам  з'яўляюцца сцвярджэнне Плінія пра прыналежнасць бастарнаў  да германцаў і асцярожныя здагадкі Тацыта і Страбона пра тое ж. Археолагі таксама бачаць некаторую сувязь паянешці-лукашоўскай археалагічнай культуры, прыкладна супадаючай у арэале распаўсюду з месцамі рассялення бастарнаў, з больш раннімі германскімі культурамі.

Версія пра кельцкае паходжанне бастарнаў  засноўваецца на словах Ціта Лівія, які паведаміў пра іх роднасць з кельцкім племем скардзіскаў.  Ціт Лівій таксама зваў бастарнаў галамі, хоць ён называў іх так пры апісанні той эпохі, у якой яшчэ не існавала этноніма германцы.

У папулярнай і сярэднявечнай літаратуры сустракаюцца сцвярджэнні пра прыналежнасць бастарнаў да праславянскіх плямёнаў, але гісторыкі і археолагі не меюць фактаў, якія б маглі падтрымаць дадзеную гіпотэзу. Калі асацыяваць зарубінецкую археалагічную культуру з бастарнамі, тое назіраецца рэзкае адрозненне ў яе характары ад пэўна славянскіх ранніх культур, хоць яны і перасякаюцца ў арэале свайго распаўсюду.

Па здагадцы археолага М. Б. Шчукіна менавіта бастарны, асімілюючыся з мясцовым насельніцтвам, маглі згуляць прыкметную ролю ў этнагенезе славян, дазволіўшы апошнім вылучыцца з так званай балта-славянскай агульнасці:

"Частка [бастарнаў] верагодна, засталася на месцы і нароўні з прадстаўнікамі іншых "постзарубінецкіх" груп магла прыняць затым удзел у складаным працэсе славянскага этнагенезу, прыўносячы ў фармаванне "агульнаславянскай" мовы нейкія "кентумныя" элементы, якія і аддзяляюць  славян ад іх балцкіх ці балта-славянскіх продкаў."

Нататкі

1.«Землеописание» (или перипл) одно время приписывали Скимну Хиосскому, жившему на рубеже III—II вв. до н. э., однако затем историки пришли к выводу, что труд был составлен в более позднее время, и потому автора обозначили как Псевдо-Скимн.

2.Ps.Scimn, 797

3. Юстин (32.3): «Даки — потомки гетов. Этот народ, воевав несчастливо под началом царя Оролеса против бастарнов, был принужден его распоряжением в качестве наказания за проявленную трусость класть головы во время сна на место ног и исполнять женские работы.»

4.Фрагмент из «декрета в честь Протогена» по : «Хрестоматия по истории древнего мира» под ред. В. В. Струве, т. 2, "Учпедгиз", -М., 1951 г.

5.Тит Ливий называл бастарнов галлами, см. раздел ниже.

6.Полибий, XXV

7.Тит Ливий, 40.5

8. 1 2 Тит Ливий, 40.57

9. 1 2 Тит Ливий, 40.58

10.Тит Ливий, 41.19; Орозий, 4.20.34

11.Тит Ливий (44.26): «Шло к Персею десять тысяч конников и столько же пехотинцев, быстрых, как конники, — в сражении они вскакивали на коней, потерявших всадников, и продолжали бой.»

12.Плутарх, «Эмилий Павел», 12

13. «Каждый конный получал десять золотых, пеший пять, а вождь — тысячу» (Тит Ливий, 44.26)

14.Аппиан, «Митридатовы войны», 69

15.Аппиан, «Митридатовы войны», 71

16.Содержание кн. 134 из «Истории Рима» Тита Ливия (I в. до н. э.) известно по сохранившемся периохам (краткому содержанию разделов). Дион Кассий подробно излагает набег бастарнов в 29 г. до н. э. в «Истории Рима», кн. 51.23—25.

17. Страбон, 7.3.17

18.Страбон, 7.3.2

19. Тацит, «О происхождении германцев», 46

20.Плиний Старший, «Естественная история», 4.28

21.По Тациту бастарны на севере граничили с венедами, но область обитания последних известна с ещё большей неопределённостью.

22.GIL, XIV, 3608: ...regibus Bastarnarum et Rhoxolanorum filios, Dacorum fratrem captos aut hostibus ereptos remisit, ab aliquis eorum opsides accepit...

23. Бастарны и певкины перечислены среди варварских племён — противников империи, в биографии императора Марка Аврелия (Юлий Капитолин, «Жизнеописание Марка Антонина Философа», 22)

24.Иордан, «Гетика», 91; Требеллий Поллион, «Клавдий», 6.2

25. Historia Augusta, «Жизнеописание Проба», 18; Зосима, 1.71

26.Клавдиан. На консульство Стилихона (De Consulatu Stilichonis). Кн. 1

27.Зосима, 4.51

28.Клавдиан. Панегерик на 4-е консульство императора Гонория. (398 год)

29.Раздел археологии написан по материалам статьи М. Б. Щукина: «Забытые бастарны. Данные археологии.», Stratum, N5, 1999 г. Соответствующая библиография работ археологов приведена в статье М. Б. Щукина, доктора исторических наук, член-корреспондента Германского археологического института, руководителя Славяно-сарматской археологической экспедиции Эрмитажа, с.н.с. отдела археологии Восточной Европы и Сибири Государственного Эрмитажа.

30.В частности выделяются «зарубинецкие фибулы» среднелатенской схемы с ножкой, расплющенной в треугольный щиток.

31. Среди историков нет единого мнения о времени выделения германской языковой общности из западного ареала индоевропейских языков. Самые поздние оценки предполагают завершение этого процесса к началу н. э. См. статью Германцы.

32. Дион Кассий, 51.24

33.М. Б. Щукин, «Забытые бастарны. Данные археологии.», Stratum, N5, 1999 г.: «На границе Польши и Германии, на Среднем Одере и Нейсе, возникает своеобразная Губинская группа, исследователь которой считает, что она является «фрагментом» ясторфской культуры... Кстати, именно памятники Губинской группы демонстрируют целый ряд до удивления сходных элементов в керамике и погребальных обрядах с культурой Поянешти-Лукашевка.»

34.См. подробнее о возникновении этнонима «германцы» и смешивании кельтов и германцев в статье Германцы

35.М. Б. Щукин, «Забытые бастарны. Проблема поздних бастарнов.» Stratum, N5, 1999 г.

мяжа III-II стст. да н. э. - сяр. I ст. н.э.

Керамічны посуд зарубінецкай культуры (Музей старажытнабеларускай культуры. Мінск) і фібула (Музей гісторыі Украіны. Кіеў). Фота Р. Маісея

Археалагiчная культура жалезнага веку, плямёны якой жылі на тэрыторыі Прыпяцкага Палесся, на правабярэжным Сярэднім і Верхнім Падняпроўі і на Левабярэжжы Дняпра да басейну Сярэдняга Сейма.c Назва паходзiць ад могільніка ля с. Зарубінцы (Перэяслаў-Хмяльніцкі р-н на Кіеўшчыне), адкрытага ў 1899 г. Верагодна, узнікла ў выніку змешвання мясцовых плямён з находнікамі з паўночнага-захаду, захаду і поўдня.c На поўдні Беларусі і на поўначы Украіны цалкам перакрывала тэрыторыю сваіх папярэднікаў - плямён мілаградскай культуры.1(ст.93) Ляпны - грубаляпны або глянцавы - плоскадонны керамічны посуд прадстаўлены трымя устойлівымі формамі: высокімі гаршкамі ці жбанамі сярэдняга памеру, міскамі, невялікімі падобнымі да кубкаў пасудзінамі з ручкамі.2(ст.321) Сярод іншых асаблівасцяў - спецэфічныя фібулы з трохвугольным шчытком. Для пахаванняў характэрны абрад трупаспалення са змяшчэннем парэшткаў ў безкурганных могільніках разам з разнастайным пахавальным інвентаром. Адзначаецца складаны розакультурны характар паходжання і моцныя сувязі з антычнай і латэнскай культурай.

Паселішчы насельніцтва зарубінецкай культуры зазвычай ладзіліся ў поймах рэк, на рачных тэрасах альбо на ўзвышэннях, у далінах рэк ці на мысах.c  Пануючым тыпам поселішчаў з'яўляліся адкрытыя селішчы. Гарадзішчы, якія сустракаюцца значна радзей, больш характэрны для Верхнягя і Сярэдняга Падняпроў'я. На тэрыторыі Беларусі выключна зарубінецкіх умацаваных паселішчаў не знойдзена: носьбіты культуры лічылі за лепшае займаць старыя мілаградскія гарадзішчы з далейшай мадэрнізацыяй абарончых збудаванняў.a Гарадзішчы умацоўваліся рвамі і валамі, часам з невысветленымі драўлянымі канструкцыямі, магчыма агароджай.c На даследаваных паселішчах выяўлены ўпрыгожанні, прылады працы, бытавы інвентар - сякеры-кельты і абужковыя сякеры, нажы, сярпы, іголкі, шылы, прабойнікі, долаты, наканечнікі дзідаў, стрэл і дроцікаў, гліняныя біканічныя і шайбападобныя праслічкі, грузікі і інш.1 (ст.94)

Жытлы (наземныя альбо паглыбленыя) мелі ў паўночнай зоне зарубінецкай культуры бравенчатыя сцены, у той час як у паўднёвай — плецяныя з глінянай абмазкай на слупавой аснове.c Лічыцца, што акрэслены тып жыллёвых пабудоў (наземныя слупавыя дамы, паўзямлянкі з апорным слупам) зарубінцы перанялі ад насельніцтва мілаградскай культуры.1 (ст. 103) На паселішчах Палесся вядучым тыпам жылой пабудовы з'яўлялася паўзямлянка зрубнай канструкцыі (Велямічы, Атвержычы, Рэмель). Разам з тым выяўлены паглыбленыя у зямлю аднакамерныя пабудовы слупавой канструкцыі (Давыд-Гарадок, Хотомель).

У Верхнім Падняпроўі дамінуючым тыпам жытла былі наземныя дамы са сценамі слупавой канструкцыі (гарадзішча Чаплін).a Наземныя слупавыя жытлы (аднакамерныя, прамавугольныя або квадратныя ў плане) мелі плошчу 10-24 м2. На селішчах, размешчаных на ўзвышшах, асноўным тыпам жылля была паўзямлянка, выглыбленая ў зямлю на 0,4-1 м, плошчай 8-24 м2.2(ст.263) Для абагрэву жытла выкарыстоўвалі агнішчы і печы (пазней) з камянёў і гліны,1(ст.93) якія размяшчаліся ўнутры ў адным з кутоў ці каля сцяны2 (ст.263), альбо пасярэдзіне жылля.c Побач з жытламі размяшчаліся гаспадарчыя і вытворчыя пабудовы, ямы-пограбы.2(ст.263)

План і разрэз зарубінецкага пахавання
з трупаспаленнем і ахвярнымі
рэчамі (в. Атвержычы, Столінскі р-н).
3(ст. 134)

Могільнікі не маюць знешніх прыкмет1(ст.93) і ўяўляюць сабой безкурганныя "могілкавыя палі".c Пахаванне адбывалася па абрадзе трупаспалення за межамі некропаля.1(ст.93) Па асаблівасцям пахавальнага абрада вылучаюць некалькі тыпаў пахаванняў. Найбольш распаўсюджанымі былі ямныя пахаванні, якія больш характэрны для Верхняга Падняпроўя (могільнік Чаплін: усе 282 магілы - ямныя). Да другой групы адносяцца урнавыя пахаванні, якія вядомы на могільніках Палесся (Велямічы-1, Велямічы-2, Атвержычы, Вароніна) і Сярэдняга Падняпроўя (Карчаватае, Пірагоў і інш.).a Рэшткі нябожчыка (косці старанна ачышчаліся ад рэшткаў вогнішча) клаліся непасрэдна ў зямлю ці ў начынні-урныc і змяшчаліся ў круглых або падоўжаных у плане ямках глыбінёю 0,2-1 м.1(ст.93)

Пахавальны інвентар даволі багаты і разнастайны: керамічны посуд, зброя, прылады працы, упрыгожанні (звычайна фібулы), часам рытуальнай ежай (неспаляныя косці свіней, кароў, баранаў).c У Верхнім Падняпроўі выяўлены ямныя пахаванні і кенатафы (магілы без пахаванняў, у выпадку калі нябожчыка было нельга пахаваць), а ў Прыпяцкім Палессі - ямныя і урнавыя трупаспаленні і пахаванні няспаленых чарапоў. У пахаваннях, акрамя ляпных глянцаваных гаршкоў, сустракаецца грубаляпны негленцаваны посуд. У вялікай колькасці знойдзены спецэфічныя, так званага зарубінецкага тыпу фібулы, з трохвугольным шчытком, сярэдне- і познелатэнскія фібулы, посахападобныя і са спіральнай галоўкай шпількі, кольцы, падвескі, пранізкі, шкляныя і бурштынавыя пацеркі, прылады працы і зброя, косткі хатніх жывёл, рэшткі рытуальнай стравы. У некаторых пахаваннях палескіх могільнікаў знаходзяць вялікія бронзавыя шпількі са спіральным навершам, якія не сустракаюцца ў іншых рэгіёнах зарубінецкай культуры. Сваеасаблівасцю вызначаецца пахавальны інвентар могільніка ля в. Сямурадцы (Жыткавіцкі р-н), у якім выяўлены мініяцюрны посуд, які па сваёй форме паўтараюць вялікія начынні зарубінецкай культуры.1(ст.93-94)

Абрад трупапалажэння выкарыстоўваўся значна радзей.c Гаспадарка. Аснову гаспадаркі плямён зарубінецкай культуры складала земляробства — верагодна, падсечна-агнявое і пераложнае — з выкарыстаннем драўлянага рала без жалезнага сошніка. Выкарыстоўваліся жалезныя слабавыгнутыя сярпы і каменныя зерняцёркі. Вырошчвалі проса, ячмень, некаторыя гатункі пшаніцы (захаваліся зерні і адбіткі зерняў на бакавінах пасудзінаў), рэпу, лён і канаплю. Значную ролю адыгрывала хатняя жывёлагадоўля: разводзілі буйных і дробных рогатых жывёл, свіней і коней. Для нарыхтоўкі сена выкарысіоўвалі кароткія жалезныя косы. Практыкавалася таксама паляванне з сабакай — як мясная, так і пушная.c

Металавытворчасць. Шырокае развіццё мелі чорная і каляровая металургія і металаапрацоўка. Жалеза аднаўлялі з мясцовай балотнай руды у спецыяльных глінабітных горнах, рэшткі якіх сустракаюцца на месцах паселішчаў. Зарубінцы засвоілі цэментацыю (насычэнне сталі вугляродам), тэхніку пакеціраванняc і зварку.a Рэшткі кавальскіх шлакаў знойдзены практычна на кожным селішчы. Вядомы і спецыялізаваныя селішчы металургаў. Бронзу, якая у асноўным паступала з паўночнапрычарнаморскіх антычных калоній, плавілі ў гліняных тыглях, адлівалі ў формы пры дапамозе вострадонных льячак, а таксама кавалі, чаканілі і працягвалі.c

Керамічны посуд зарубінецкай культуры.1(ст.93)

Кераміка. Посуд зарубінецкай культуры – ляпны. Па тэхніцы апрацоўкі  паверхні падзяляецца на грубаляпны і глянцавы. Найбольш распаўсюджанай формай посуду былі гаршкі, затым міскі, кубкі, стопкі, глякі, вазы.a Вырабляліся таксама карчагі (ёмістасцю да 20-30 літраў) для захоўвання прыпасаў, патэльні для выпякання аладак.c Грубаляпны неглянцаваны посуд у асноўным трапляецца на месцах паселішч, у той час як у могільніках пераважваюць гліняныя глянцаваныя пасудзіны чорнага, карычневага або шэрага колераў.1(ст.94) Лічыцца, што тэхналогія вырабу посуду з дамешкай жарствы была перанятая ў насельніцтва мілаградскай культуры.1(ст.103)

У керамічнай вытворчасці ганчарны круг з нажным кручэннем не выкарыстоўваўся, але пры гэтым чорнаглянцавы посуд падпраўляўся на ручным крузе. Частка гаршкоў дэкаравалася насечкамі і ўцісканнямі па краю венчыка, рэльефнымі валікамі з ямкавымі ўцісканнямі на тулаве, наляпнымі псеўдаручкамі-подкоўкамі, расчэсамі, зубчатым штампам. Вядома таксама арнаментальнае спалучэнне глянцавых і наўмысна адшаршаваных паверхняў. Акрамя таго, да 15% керамікі, якая сустракаецца на зарубінецкіх селішчах Сярэдняга Падняпроўя, складае прывазны ганчарны посуд, у аснонўным антычныя амфары.c Ткацтва.

Аб ткацтве сведчаць пірамідальныя або канічныя гліняныя грузілы для кроснаў і біканічныя гліняныя прасліцы. Па меркаванню некаторых даследчыкаў, зарубінцы выраблялі і насілі доўгія кашулі (рубішчы) з суровай тканіны і, верагодна, тунікападобныя кашулі з доўгімі рукавамі, нешырокія порткі, абутак - пасталы ці поршні з суцэльнага кавалка скуры, плашч-накідку ў халодныя часы. Важнай дэталлю мужчынскага і жаночага касцюму з'яўляліся металічныя ўпрыгожанні.e

Знешнія сувязі. Найбольш цесныя сувязі падтрымліваліся з антычнымі гарадамі Паўночнага Прычарнамор'я, а таксама з латэнізіраванымі культурамі Цэнтральнай Еўропы.a Хоць на зарубінецкіх помніках рэдка сустракаецца воінскі і конскі рыштунак, відавочны уплыў на мясцовую культуру адпаведных кельцкіх і сармацкіх традыцый. Латэнскі уплыў яскрава праяўляецца, акрамя таго, у пахавальным абрадзе, керамічным комплексе і ў элементах касцюма (упрыгожанні і дэталі адзення). У II - I стст. да н.э. шматлікія фібулы з бронзы і жалеза (іх знойдзена ужо каля 700) вырабляюцца па латэнскаму ўзор, а ў I ст. н.э. з рымскіх правінцый паступаюць фібулы новых тыпаў. Наибольшае распаўсюджанне атрымалі фібулы, якія ўзніклі на аснове латэнскіх і якія лічацца спецыфічна зарубінецкімі, з трохкутнай пласцінкай на плечыках фібулы. Да распаўсюджаных тыпаў упрыгожання адносяцца таксама бронзавыя шпількі для адзежы, бронзавыя браслеты і кольцы, жалезныя падковападобныя фібулы. Шкляныя рознакаляровыя пацеркі прывозіліся з паўночнапрычэрнаморскіх антычных цэнтраў.c Вераванні.

Першавыснова матэр'яльнай культуры зарубінцаў фарміравалася на земляробчых каштоўнасцях, і была звязана з культам Зямлі.e Таксама меў распаўсюджанне культ жывёл. Так пры раскопках могільніка Атвержычы (Столінскі р-н) ў адным з пахаванняў знойдзены косці мядзведзя, а на могільніку Чаплін (Лоеўскі р-н) у пахаваннях былі трубчатыя косці казулі, зуб сабакі, зуб каровы. У культурным пласце Чаплінскага гарадзішча знойдзены прасвідраваныя іклы ваўка, зуб мядзведзя і зуб бабра.1(ст.119)

Этнічны склад носьбітаў культуры - пытанне, якое застаецца дыскусійным. Сярод даследчыкаў існуюць прыхільнікі прыналежнасці насельніцтва культуры да славянскай, балцкай і германскай супольнасці.

(Г.І.: па маім даследванням вынікае гіпотэза, што славяне, балты і германцы – гэта адна  індаеўрапейская супольнасць, вытокі якой фіксіруюцца на поўдні Беларусі і поўначы Украіны, Валына-Палеская. Этнас адзіны, а вось плямёны розныя, ў тым ліку і балты, і германцы, і славяне, і готы, і бастарны і г.д.)

Знікненне культуры, верагодна, абумоўлена міграцыямі яе носьбітаў пад уздзеяннем экалагічных фактараў і зменамі, выкліканымі ўплывамі іншых культур у раёнах міграцыі. Посля гэтага ў зарубінецкім арэале, а таксама у басеіне Дзясны, у Смаленскім Падняпроўі, у вярхоўях Заходняй Дзвіны, у басейне Паўночнага Данца і на Верхнім Хапрэ, у Прыкарпацці, на Валыні і ў вусці Дуная з'явіліся новыя, так званыя познезарубінецкія помнікі (сярэдзіна I-II ст. н.э.). У арэале гэтых помнікаў з'явіліся кіеўская і чэрняхоўская культура, з якімі, па мяркаванню шэрагу даследчыкаў, звязаны працэсы славянскага этнагенэзу.c Прычыну зыходу культуры ў беларускім арэале не высветлена. Аднак існуе дапушчэнне, што некаторая частка насельніцтва з Палесся мігравала на суседнюю тэрыторыю Польшчы і ў басейн Верхняга Нёмана.a

Агульныя межы зарубінецкай культуры ва Ўсходняй Еўропе

(Крыніца: "Карта распространения пшеворской культуры (по Ю. Костшевскому) и зарубинецкой культуры (по Ю.В. Кухаренко, Е.В. Махно, И.М. Самойловскому) " b (st005))

Распаўсюджанне зарубінецкай культуры на тэрыторыі Беларусі (Крыніца: карта "Жалезны век на тэрыторыі Беларусі"2(ст.251); тэкставы матэр'ял з "Археалогія і нумізматыка Беларусі"2)

Гліняны посуд зарубінецкай культуры з грунтовых могільнікаў ля в. Сямурадцы (Жыткавіцкі р-н) (1,2) і ля в. Чаплін (Лоеўскі р-н) (3). II - I стст. да н.э. (Нацыянальны музей гісторыі і культуры Беларусі. Мінск) Раскопкі Л. Д. Побаля. Фота В. Бараноўскага 5

Форма керамікі Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы - зарубінецкая культура. b (st005)
Ілюстрацыя: http://historic.ru

Жаночы касцюм і ўпрыгожанне.
Рэканструкцыя Л. Дучыц паводле матэр'ялаў з гарадзішча
Шчаткава (Бабруйскі р-н).1 (ст.117)

Штодзённае жаночае адзенне
зарубінецкай культуры (рэканструкцыя З. Васінай).
Ілюстрацыя: http://orei.livejournal.com

Штодзённае мужчынскае адзенне
зарубінецкай культуры (рэканструкцыя З. Васінай).
Ілюстрацыя: http://orei.livejournal.com

Упрыгожанні з могільнікаў
і гарадзішчаў зарубінецкай культуры.3 (ст. 105)

Жалезныя прылады працы з гарадзішчаў зарубінецкай культуры:
рыбацкі кручок, нажніцы, нажы, сярпы, сякера з адтулінай.
Зброя зарубінцаў: наканечнікі копэяў і стрэл.3 (ст.106)

Бронзавы бранзалет з гарадзішча ля в. Чаплін.3 (ст. 106)

Археалагічны комплекс ля в. Чаплін (Лоеўскі р-н, Гомельская вобл.): гарадзішча, умацаванае тынам і ровам, селішча і грунтовы могільнік паміж селішчам і лесам (рэканструкцыя) і характэрны план гарадзішча зарубенецкай культуры.3(ст Літаратура 1.В. Вяргей, І. Ганецкая, М. Гурын. Гісторыя Беларусі (у шасці тамах) Першы том. Мінск, ВП "Экаперспектыва", 2000. 2.Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя. Мінск: "Беларуская энцыклапедыя" імя Патруся Броўкі, 1993. 3.Чарняўскі М. М. Ілюстраваная гісторыя старадаўняй Беларусі: Першабытны перыяд. Мінск: Выд. цэнтр БДУ, 2003. 4.Вялікі гістарычны атлас Беларусі (у 3-х тамах). Том 1. Мінск, "Белкараграфія", 2009. 5.Дзяржаўны музей БССР. Альбом. Мінск: "Беларусь", 1986. Матэр'ялы ў Інтэрнэце a.История Беларуси: племена Южной Беларуси. www.belarus.by b.Кобычев В.П. 'В поисках прародины славян' - Москва: 'Наука', 1973 c.А.Р. Канторович. Ранний железный век. "Археология" - Раздел III. Под редакцией академика РАН В.Л. Янина. М.: МГУ, 2006. 608 с. 5000 экз. ISBN 5-211-06038-5. d.Зарубинецька культура. Материал из Википедии — свободной энциклопедии. Летопись одежды – Зарубинецкая и Черняховская культуры. http://orei.livejournal.com/

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Вобласць распаўсюду Пшэворскай (зялёны) і Зарубінецкай (чырвоны) культур. Зарубінецкая культура - археалагічная культура жалезнага стагоддзя (III ст. да н. э. - III стагоддзе н. э.), распаўсюджаная на тэрыторыі заходняй і цэнтральнай Украіны і паўднёвай Беларусі.

Генетычна звязана з пшэворскай культурай. Змяняецца чарняхоўскай культурай. Тым не менш захоўваецца лакальны варыянт на паўночным усходзе арэала ў выглядзе калочынскай культуры Этнічная прыналежнасць Большасць даследнікаў (В. В. Хвойка, Б.А.Рыбакоў), лічыць гэту культуру раннеславянскай. Некаторыя даследнікі лічаць плямёны зарубінецкай культуры (асабліва на ўсходзе і на позніх этапах) балтамі (Седоў).

Частка даследнікаў (П. Рэйнеке, К. Такенберг, М. Бабеш) злучае паходжанне культуры з міграцыяй на ўсход германскіх плямёнаў (скіры, бастарны). Ю. В. Кухаренка таксама адзначае прышлы, не злучаны з мясцовымі балта-скіфскімі культурамі, характар культуры. Культуры, злучаныя з зарубеніцкай культурай

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Вобласць распаўсюду Пшэворскай (зялёны) і Зарубінецкай (чырвоны) культур.

Пшэворская культура - археалагічная культура жалезнага стагоддзя (II стагоддзе да н. э. - IV стагоддзе н.э.), распаўсюджана на тэрыторыі паўднёвай і цэнтральнай Польшчы. Была названа па польскім горадзе Пшэворску, каля якога былі знойдзены першыя артэфакты. Роднасная Зарубінецкай культуры. Гісторыя Раней гэту тэрыторыю займала непасрэдна, папярэднічаўшая ёй і яшчэ больш распаўсюджаная Лужыцкая культура.

Паходжанне пшэворскай культуры, як паказала даследаванне пахавальнай абраднасці, праробленае А. Невенглоўскім, злучана з тэрыторыяй ніжняй Сілезіі і прылеглай часткі Вялікапольшы, якія выпрабавалі даволі адчувальны ясторфскі ўплыў. Затым пшэворцы ва II веку мігруюць на сярэдні Дунай, дзе яны фармуюць прэшаўскую культуру, а таксама на тэрыторыю Заходняй Украіны.

У канцы IV стагоддзя развіццё правінцыйнарымскай пшэворскай культуры перапынілася нашэсцем ваяўнічых качавых плямёнаў - гунаў. Частка мясцовага германскага насельніцтва мігравала на Захад у межы Рымскай імперыі. Культура Часам культуру завуць правінцыйна-рымскай, паколькі пры раскопках пахаванняў выяўляюць вялікую колькасць фрагментаў рымскіх кальчуг якія выкарыстоўваліся наёмнымі германцамі з дапаможных частак рымскага войска. Пры раскопках помнікаў дадзенай культуры таксама знаходзяць зашпількі-фібулы. Этнічная прыналежнасць Пісьменнікі старажытнарымскай эпохі апісвалі гэту тэрыторыю як занятую лугіямі (К. Гадлоўскі) - германскім племем, актыўна якое ваявала з рымлянамі ў гады Маркаманскай войны. Да плямёнаў, таксама злучаных з тэрыторыяй і эпохай Пшэворскай культуры, адносяцца вандалы, бургунды і венеды, а таксама германскія плямёны гарніяў, гелізіяў, манімаў і наганарвалаў. Некаторыя даследнікі атаясамляюць (уключаюць у склад) носьбітаў Пшэворскай культуры славян і кельтаў. Аднак супраць славянскага кампанента Пшэворскай культуры сведчыць той факт, што паміж ёй і пэўна славянскай Пражскай культуры ляжыць парыў у 200 гадоў (IV-VI стст).

1.Еременко В.Е. Поморская культура, кельты в южной Польше и поморская версия сложения латенизированных культур // Древнее производство, ремесло и торговля по археологическим данным. ТД IV Конф. молодых ученых ИА АН СССР, М., 1988. - С.111-113

2.Великое переселение

3.Янтарный путь и финно-угры

4.Археологи обнаружили в Каменецком районе уникальную фибулу I-II веков нашей эры

5.Еременко В.Е. Поморская культура, кельты в южной Польше и поморская версия сложения латенизированных культур // Древнее производство, ремесло и торговля по археологическим данным. ТД IV Конф. молодых ученых ИА АН СССР, М., 1988. - С.111-113

6.Колобов А.В. Римское военное снаряжение на дальней варварской периферии

7.Седов В.В. Этногенез ранних славян 8.Максимов Е. В. Миграции в жизни древних славян //Славяне и Русь (В зарубежной историографии) – Киев: Наукова думка, 1990 – С.5-11

[1] А. Д. Удальцоў (Пытанні Этнагенезу, No 1, 1946, стар. 41-50) "Геаграфія" Пталямея дае багаты матэрыял для вывучэння этнічнага складу Ўсходняй Еўропы ў першай палове II ст. н. э. Абапіраючыся, асабліва на працу (не дайшоўшага да нас) свайго папярэдніка, Марына Цірскага, а таксама на шэраг іншых антычных пісьменнікаў, як больш ранніх (Герадот, Эратосфея і інш.), так і бліжэйшых яму па часе (Страбон, Пліній і інш.), Пталямей прыцягнуў таксама для сваёй працы матэрыял даведнікаў (ітынерарый), складзеных вандроўцамі і купцамі, што давалі звесткі пра розныя гандлёвыя шляхі, якія існавалі ў першыя стагоддзі нашай эры ва Ўсходняй Еўропе, пра імёны населеных месцаў, што служылі звычайнымі стаянкамі вандроўцаў, пра назвы плямёнаў, якія трапляліся на шляху, пра найгалоўныя сустраканыя ім рэкі і горы, часам са звесткамі пра адлегласці паміж рознымі геаграфічнымі пунктамі; таксама карыстаецца Пталямей, нябачнымі, і што былі ўжо ў той час рымскімі картамі эпохі ранняй імперыі.

На падставе ўсяго гэтага матэрыялу і склаў Пталямей сваё апісанне вядомага тады свету, у тым ліку і Ўсходняй Еўропы (гл. карту I).

Карта Еўрапейскай Сармаціі Пталямея (па Кулакоўскаму) …….

Нарэшце, стурны () відавочна злучаюцца з ракою Стыр’ю. Мы і тут (у § 10), такім чынам, маем два перамяшаных паралельных шэрагі плямёнаў, якія ідуць з поўначы на поўдзень; шэраг вельты-стурны і шэраг карбоны-барускі (уздоўж Дняпра).

Астатнія плямёны § 10 мясцуюцца Пталямеем на яго карце па іх становішчы паміж асноўнымі яго плямёнамі (дакладней, народнасцямі): венедамі (па ўсім Венедскаму заліву), бастарнамі (вышэй Дакіі) і пеўкінамі (у дэльце Дуная), раксаланамі і языгамі (па ўсім беразе Мэаціды - Азоўскага мора), амаксобіямі (сарматы Задонь’я) і аланамі-скіфамі (у прычарнаморскіх стэпах, паміж Дунаем і Дняпром)….

Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з бастарнамі в. Бастынь> Брэсцкая вобласць > Давыд-Мястэчка >Бастынскі в. Бастычы>Брэсцкая вобласць > Пінск >Мерчыцкі в. Бацунь>Гомельская вобласць > Буда-Кашалёва > Крыўскі п. Першабацунскі>Гомельская вобласць > Буда-Кашалёва > Крыўскі в. Бастуны>Гарадзенская вобласць > Воранава >Бастунскі п. Баштан>Гомельская вобласць > Гомель > Грабаўскі в. Бастынь> Брэсцкая вобласць > Лунінец >Бастынскі в. Басманаўка > Менская вобласць > Узда >Азерскі в. Баські>Менская вобласць > Мар’іна Горка >Ананіцкі в. Апаліна-Басіна>Гарадзенская вобласць > Дзятлава >Вензавецкі в. Апаліна-Басіна>Гарадзенская вобласць > Дзятлава >Дзятлаўскі в. Басіна>Гарадзенская вобласць > Наваградак >Ўселюбскі в. Басценовічы>Магілёўская вобласць > Мсціслаў > Капачэўскі в. Бастынь>Брэсцкая вобласць > Лунінец > Бастынскі Прозвішчы: Бастанаў, Бастановіч, Басцін, Бастынін Геаграфічныя назовы за мяжой, злучаныя з бастарнамі Бастэр — Сент-Кітс і Невіс Бас-Тэр — Францыя Бостан - ЗША

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Статуя Баст у Брытанскім музеі. Баст ці Бастэт - у Старажытным Егіпце багіня радасці, весялосці і кахання, жаночай прыгажосці і хатняга агменю, якая малявалася ў выглядзе коткі ці жанчыны з галавой коткі. У перыяд ранніх дынастый, да прыручэння коткі, яе малявалі ў выглядзе львіцы. Цэнтр культу Баст, росквіт якога ставіцца да XXII дынастыі (Бубастыдаў) X-VIII века да н. э. - горад Бубастыс. Атрыбут Баст - музычная прылада сістр. Часта багіню малявалі ў выглядзе жанчыны з галавой коткі, якая трымае ў руках сістр, а ў яе ног размяшчаліся чатыры кацяняці. Так увасаблялася егіпцянамі багіня ўрадлівасці. Сын Баст - Махес. У некаторых выпадках Баст атаясамлялася з Мут, Тэфнут, Сехмет і Хатор. Этымалогія

Кот, котка, у міфалагічных уяўленнях беларусаў жывёла, звязаная з "нячыснай сілай". Лічылася, што чорт можа набываць выгляд чорнага ката, у прыватнасці, ратуючыся ад Перуна. Адсюль шырока распаўсюджаны звычай выганяць ката з хаты падчас навальніцы, іначай Бог (Ілля), палюючы на чорта, мог спаліць перуном хату. Існавала павер'е, што ад вуркатання ката у галаве чалавека заводзіцца жамяра.

Сёння самыя вядомыя павер'і пра ўвасабленне ў котцы чорта ці ведзьмы. Адсюль успрыманне сустрэчы з чорным катом як знака бяды. Калі чорны кот перабяжыць дарогу маладым, што едуць да вянца, то жыццё ў іх будзе цяжкім. Існавала забарона трымаць ката, калі ў доме памірае чалавек, каб на яго не перайшла душа памерлага.

У шэрагу выпадкаў не дазвалялі кату спаць з дзіцём, бо ад вуркатання ў галаве дзіцяці маглі завесціся жабы. З іншага боку, кот мог "адарыць" немаўляці моцным і добрым сном.

Шэраг вераванняў беларусаў сцвярджае судачыненне ката з Дамавіком. Ката першага пускалі ў новую хату, няшчасце прадвяшчала тое, калі кот сыходзіў з хаты. Котка, што акацілася на гарышчы прадказвала гэтаму дому хуткае вяселле.

Негатыўнае значэнне ката у народных вераннях адлюстравана і ў розных прыкметах. Калі кот ляжыць на стале ці ў куце, то трэба чакаць смерці гаспадара. На сувязь ката з іншасветам паказваюць і прыкметы на прыезд гасцей. Як хвост на покуць покладзе  - будуць госці. Кот суецца - госці, як у дзверы ногу задзерэ, то ўежжаюць".

Крыніца:Музей традыцыйных святаў і абярэгаў Беларусі

А яшчэ - доктар, вяшчун і знак даўгалецця. І гэта ўсё - пра котку

Ва ўсе часы котку любілі за яе бязмежную зграбнасць літаральна ва ўсім: у рухах, пасадцы, пры мыцці ці на паляванні, што з'яўлялася вонкавай праявай глыбокага ўнутранага супакою і самадастатковасці.

Славяне ставіліся да коткі дваіста. З аднаго боку, котцы дазвалялася жыць у хаце ў непасрэднай блізкасці з чалавекам, з другога, котку лічылі прадстаўніком  свету дэманаў і нячыстай сілы. Нашы прабацькі ўшаноўвалі Сонцу як крыніцы жыццёвай энергіі, святла, цяпла і руху, Месяцу - як пасрэдніку бязмоўя і цемры, які хавае таемныя сілы. Коткам прыпісваліся сімвалічныя ўласцівасці абодвух нябесных цел. Іх разглядалі як донараў жыцця. Каціныя вочы свецяцца ў цемры, таму котцы прыпісваліся ўласцівасці Месяца.

Славяне ацанілі характар гэтай жывёлы і адвялі ёй ролю хатняй, блізкай істоты. Лічылася, што варкатанне коткі - гэта своеасаблівая "малітва" за выратаванне гаспадара, які ў гэты момант быў па-за хатай.

Адмысловая сімвалічная роля прыпісвалася чорным і трохкаляровым коткам. Лічылася, што трохкаляровыя коткі абароняць хату ад агню. Трохкаляровая, а асабліва сяміколерная котка прыносіць у хату шчасце, а чорная котка ратуе хату ад злодзеяў.

Для тых, хто плаваў (займаўся гандлем і рыбнай лоўляй), коткі заўсёды былі талісманам, якія баранілі ад злых духоў.

Цікавы факт: даўно усе акцёры і працаўнікі тэатра трымалі котак, лічачы, што яны прыносяць поспех.

Ва ўсе часы коткі служылі знакам даўгалецця. Народная мудрасць сцвярджала: "У коткі дзевяць жыццяў". Нават пры падзенні з вялікай вышыні жывёла звычайна застаецца цэлай, бо дзякуючы сваёй выкрутлівасці падае на лапы.

Паводле старажытных легенд коткі, незалежна ад афарбоўкі, маглі вылечваць хваробы, якімі пакутавалі людзі. У народзе добра ведалі, што гладзіць ката - лепшы спосаб пазбавіцца ад стомленасці і напругі. Сёння ўжо навукова пацверджана, што ў чалавека, які пагладжвае котку, паніжаецца артэрыяльны ціск.

Па паданнях усходніх славян калі котка сышла з хаты і не вярнулася, гэта благая прымета. А калі пачыналася навальніца, котку абавязкова выкідвалі за парог хаты, тым самым засцерагаючы сваю хату ад маланкі і пажару. Паўсюдна існавала меркаванне, што ўсё "паскуддзе" хаваецца ў катоў, калі Ілля-Грамабой "сыпле з неба агністымі стрэламі".

Убачыць касматага сябра ў сне значыла атрымаць перасцярогу  аб хлуслівых сябрах ці здраду радні. А па паводзінах коткі нашы продкі маглі беспамылкова прадказваць стан надвор'я:

- згарнулася клубком - на мароз;

- хаваецца ў цёплае месца -  да непагадзі і наступу халадоў;

- ляжыць угару пузам - да цяпла;

- ліжа хвост, хавае галаву - да непагадзі;

- скрабе падлогу - быць ветру ці завеі.

Самая распаўсюджаная прымета ў славян: калі котка мыецца -  чакай госцяў. У народзе казалі так: "Котка на падваконніку з раніцы госцяў намывае".

Ёсць у славян добрая традыцыя пры пераходзе ў новую хату ўпускаць першай котку. Адно з самых распаўсюджаных славянскіх павер'яў, злучана  з пераездам (уваходам) у новую хату, - новае жыллё абавязкова павінна ўзяць сабе "ахвяру" - таго, хто першым увойдзе.

Паводле народных уяўленняў котка знаходзіцца ў "распараджэнні" дамавіка. Таму  котку варта заводзіць той масці, якога колеру валасы ў гаспадара хаты. Інакш дамавік не ўзлюбіць  жывёлу і ўсяляк будзе ёй шкодзіць.

Котка ў славянскіх павер'ях традыцыйна асацыюецца з жаночым пачаткам, таму не выпадкова: "Хто котак любіць, будзе і жонку кахаць".

У народзе верылі ў тое, што "той, хто беражэ котак, ахоўваецца ад шматлікіх бед".

У жыцці бываюць сітуацыі, калі трэба ўтапіць нованароджаных кацянят. У такім разе народныя лекары раілі: гэтага не робяць у "жаночы" дзень (сераду, пятніцу, суботу), у адваротным выпадку  ў трэцім пакаленні гэтай сям'і можа быць тапелец. Калі ёсць магчымасць, то лепш выгадаваць кацянят, а затым раздаць, прыгаворваючы: "Вам кацянят, а нам пабольш грашанят". У народзе свята верылі: калі забіць котку - сем гадоў поспеху не ведаць.

Аксана КАТОВІЧ, Янка КРУК

12 ЧЭРВЕНЯ – ЗМЕЯВІК.

СКАЗ

А то і так бывае: котка, што з раніцы ў ног гаспадыні лашчылася, знікае. А у хлява – раптам шыпенне пачуеш. Гэта яна, мурлыка, на чорнага пеўня надыходзіць. Той адыходзіць, кудахтае. Кукарэкаць-то ён ужо не можа. Котка заўсёды ахоўвала гаспадарскі парог, чула, што змяя блізка ўецца. Бывала, чтo на вакенца, якое красна дзяўчына адчыняла, чорны певень узлятаў. Шум-перапалох на нейкія імгненні ахапляў сад-агарод. То мурлыка з змяёй схапілася! Не прывядзі Госпадзі ўбачыць!

Загрызае котка змею, але і тая часам паспявае ўджгнуць.

Котка ў такім разе yпаўзае у траву, катаецца па зямлі . У яе нюх -  адкопваць гаючы корань, што ад яду змяінага ратуе.

У гэты дзень па вёсцы толькі мужыкі ходзяць: ці па дровы, ці па ваду. Сэрцы дзявоцкія заміраюць ад усякага раптоўнага громкага гуку. Каго ў гэты год абраў сабе пачвара змей? Каго прымусіў?

Не хадзі ў гэты дзень у траву, не трывож лясныя гушчары.

Не пытай лёсу.

Бывае, што котка на змеявіка з хаты знікае.

Ахоўвае, маўляў,  дамачадцаў.

І калі чуе, што блізка змяя ад парога, котка на злыдню нападае.

Загрызае котка змею.

У міфалагічных уяўленнях беларусаў жывёла, звязаная з “нячыстай сілай”. Лічылася, што чорт можа набываць выгляд чорнага К., у прыватнасці, ратуючыся ад Перуна. Адсюль шырока распаўсюджаны звычай выганяць К. з хаты падчас навальніцы, іначай Бог (Ілля), палюючы на чорта, мог спаліць перуном хату. У літоўскай міфалогіі К. выступае супраць Пяркунаса, у латышскай чорны чорт з каровінымі рогамі пры сустрэчы з маланкай увасабляецца ў чорнага К. Звязаны К. і з Вадзяніком: дзеля залагоджвання духа вады на вадзяных млынах адмыслова трымалі чорнага К. і пеўня.

На Палессі запісана этыялагічнае паданне пра паходжанне К. Згодна з легендай, чорт, задумаўшы спакусіць Еву і абярнуўшыся ў мыш, накіраваўся да яе на востраў, але Прасвятая Дзева, убачыўшы гэта, скінула долу сваю рукавічку, з якое і ўтварыўся К., які тут жа ўхапіў чорта-мыш.

На Віцебшчыне яшчэ ў 40-х гг. XIX ст. захоўваліся звесткі пра кашачага караля – Варгіна. Уяўлялі яго ў абліччы вялізнага чорнага К. Існавала павер’е, што ад вуркатання К. у галаве чалавека заводзіцца жамяра. У Заходняй Беларусі лічылі, што кожны К. ад нараджэння мае намер задушыць чалавека ў сне. Каб унікнуць падобнага, трэба было адсекчы яму хвост, дзе і месціцца кашэчая злосць.

Сёння самыя вядомыя павер’і пра ўвасабленне ў котцы чорта ці ведзьмы (“Як чараўніцу везлі хаваць, , за труной услед ішло многа вясковых катоў, аж у магілу за ёй лезлі” – запіс з Лепельскага р-на). Адсюль успрыманне сустрэчы з чорным К. як знака бяды. Так, калі чорны К. перабяжыць дарогу маладым, што едуць да вянца, то жыццё ў іх будзе цяжкім. Існавала забарона трымаць К., калі ў доме памірае чалавек, каб на яго не перайшла душа памерлага. Магчыма, падобным уяўленням папярэднічала стаўленне  да коткі як увасаблення душы (параўн. паведамленні кшталту “душа ў час сну скідаецца ў чорнага ката”, “душа чарадзея выскоквае з хаты кошкай” ды інш.). Пагроза чалавеку з боку К. выяўляецца ў яго здольнасці сурочыць (“урокі кашэчыя”) і навесці псоту.

У  шэрагу выпадкаў не дазвалялі К. спаць з дзіцём, бо ад вуркатання ў галаве дзіцяці маглі завесціся жабы. З іншага боку, К. мог “падарыць” немаўляці моцны і добры сон (параўн. спяваць ката “спяваць калыханку”). Дзеля гэтага найперш у калыску клалі чорнага К. і закалыхвалі, пакуль ён не “запяець курлы” і не “заплюсніць вочы”. Але пасля гэтага К. выганялі з хаты.

Шэраг вераванняў беларусаў сцвярджае судачыненне К. з Дамавіком: “якой поўсці прыжывецца К. у хаце, такой і жывёлу трымай”, г. зн. яе прыме Дамавік; К. першага пускалі ў новую хату, няшчасце прадвяшчала тое, калі К. сыходзіў з хаты, ды інш. Котка, што акацілася на гарышчы, прадказвала гэтаму дому хуткае вяселле.

Негатыўнае значэнне К. у народных вераваннях адлюстравана і ў розных прыкметах. Калі К. ляжыць на стале ці ў куце, то трэба чакаць смерці гаспадара. К. у сне азначаў сварку, прыкрасць, ашуканства (параўн. прымаўку:”Кінуць ката ў хату”, г. зн. справакаваць у хаце сварку). Верылі, што К. качаецца на кепскае надвор’е, дзярэ кіпцюрамі – на моцны вецер. На сувязь К. з іншасветам паказваюць і прыкметы на прыезд гасцей. Так, калі К. “хвост задзерэ да ліжэцца, госці будуць. Як хвоста на покуць покладзе – будуць госці. Кот мыецца – госці, як у дзверы ногу задзерэ, то ўежжаюць”.

Аднак вобраз К. у казачным фальклоры беларусаў, як правіла, мае станоўчую характарыстыку. К. выступае як хітрая, увішная і кемлівая жывёла, верная свайму гаспадару, і дапамагае яму ў крытычныя моманты жыцця. Напрыклад, казачны герой (пераможца пачвары Іван Папялоў) ператвараецца ў чорнага К.

На пачатку XX ст. на Меншчыне і Вілейшчыне яшчэ была распаўсюджана гульня пад назвай “пячы ката”, якую можна лічыць рэліктам колішняга ахвярапрынашэння К. Гульня палягала ў тым, што пяклі з цеста крэндзель ці каравай у выглядзе К. і падвешвалі яго да столі ў хаце. К. раскачваўся пад столлю, а ўдзельнікі гульні лавілі яго. Потым К. разразалі і дзялілі паміж сабою. Кожны з’ядаў сваю долю.

У магічнай практыцы беларускіх вядзьмарак і знахарак шырока  выкарыстоўвалася кашэчая печань. Так, ведзьмы, змешваючы з пэўнымі зборамі зёлак кашэчую печань і сэрца лісіцы, гатавалі чароўную вадкасць, якая надавала ім маладосць або незвычайную прыгажосць, а таксама рабіла іх нагэтулькі лёгкімі, што яны свабодна маглі лётаць па ветры, у тым ліку і на свае рэгулярныя шабашы.

У беларускім фальклоры ёсць сюжэт, які ў тэрыяморфным кодзе апісвае ўзнікненне семіятычных апазіцый сабакі і К. і К. і мышы. Згодна з ім, даўно сабакі, К. і мышы жылі ў поўнай згодзе, а пасля таго як К. (котка) не ўпільнаваў паперы, у якіх былі запісаны ганаровыя правы сабакі, і мышы пагрызлі іх, пачалося варагаванне сабак з К., а К. з мышамі (казкі “Сабакі, кошка і мышы”, “Сабачыя паперы” ды інш.).

Збіраюцца хлопцы і дзяўчаты ў якую-небудзь хату і там гатуюць розныя закускі, а галоўнае - робяць фігуру ката наступным чынам: галаву і тулава з цеста, вушы і ногі з сала, а хвост з каўбасы. Выпякаюць і вешаюць сярод пакоя пад столлю. Затым кожны па чарзе “пад’язджае” на вілках да “ката”, каб зубамі адкусіць у яго кавалачак, а калі атрымаецца, то і ўсяго адарваць. Пры гэтым трэбы гаварыць: “Еду з кута на “ката”, цап за “ката”.  Але мала каму ўдаецца выканаць такую ролю з поспехам, бо яго увесь час смешаць. Таму хто засмяецца, абавязкова вымажуць твар анучай, спецыяльна забруджанай сажай, і не пусцяць ужо да “ката”. Калі удзельнік не расмяецца, яго дапускаюць паласавацца кавалачкам або поўнасцю сарваць “ката”. Забава працягваецца да таго часу, пакуль хто-небудзь зусім не адарве “ката”. Тады “ката” кладуць на стол і дзеляць на ўсю кампанію. Па заканчэнні гульні гуртам сядаюць за стол, п’юць і закусваюць, затым танцуюць да ранку.

Крыніца: А. Лозка “Беларускі народны каляндар”.