БЕРАНДЗЕІ - у рускіх летапісах таксама пішуцца, як Берэндзічы і Перандзеі; гэта славянізаванае племя невядомага паходжання; у XII ст. Берандзеі  пражывалі на леса-стэпавай ускраіне Кіеўскай Русі; часта згадваюцца разам з Торкамі, пры чым тыя і другія  мелі і агульныя мянушкі Парсян, Чорных Клабукоў, Чэркесаў. Імя Перандзеі выглядае, як дакладны пераклад скандынаўскага сэнсу імя Торкаў: абодва ў сваіх каранях, Тор і Пярун, азначаюць аднаго і таго ж паганскага бога - грамабоя, першае ў Скандзінаваў, другое ў Славян. У Вялікаросіі да нядаўняга з імем Берандзеяў злучалася казачнае паданне пра якую то звышнатуральную сілу, магчыма, як смутны ўспамін пра скіфскае бажаство Берэндзіва і славянскі Пярун. Берандзеі з'явіліся пры межах Дняпроўскай Русі пасля прыходу на берагі Дона Полаўцаў ці Куманаў (1054 г.) Ад гэтага часу берандзеі, як і ўсе Чорныя Клабукі, дапамагалі кіеўскім князям у іх барацьбе са стэпавікамі, удзельнічалі ў паходах на полаўцаў, неаднаразова ўмешваліся і ў міжусобныя сваркі Рурыкавічаў. Пасля нашэсця татараў і падчас улады Залатой  Арды берандзеі знікаюць са старонак рускіх летапісаў; як і ўсіх Чорных Клабукоў, іх пачынаюць зваць чэркесамі і казакамі. Ранейшае іх імя сустракаецца толькі ў геаграфічных назвах: селішча Берандзеева рускія акты паказваюць паміж Каломнай і Іжвай, Берэндзічаў  звярнуўся ў Бердзічаў, на поўнач ад Масквы возера Берандзеева пітае рэчку Нерль.

Геаграфічныя назовы на тэрыторыі Беларусі, злучаныя з перэндзеямі.

рака Прыпяць (існуе такое тлумачэнне: слова утворана наступным чынам – пяры-пяць, што частка слова пяры паходзіць ад слова Пярун)

в. Перхурава>Менская вобласць > Койданава > Дзямідавіцкі
в. Перацяткі>Менская вобласць > Койданава > Путчынскі
в.  Ператокі>Менская вобласць > Стаўбцы>Новасвержанскі
п. Ператок>Менская вобласць > Салігорск > Чыжэвіцкі
в. Перэспа> Менская вобласць > Любань > Асавецкі
в. Перэспа> Менская вобласць > Любань > Ямінскі
в. Ператок> Менская вобласць > Любань >Тальскі
в. Перажыр>Менская вобласць > Мар’іна Горка > Перажырскі
в. Пяруноў Мост> Менская вобласць > Чэрвень > Лядзенскі
в. Пяруноў Мост >Менская вобласць > Смілавічы > Лядзенскі  

в. Перстунь>Гарадзенская вобласць > Гародня >Падлабенскі
в. Перстунь>Гарадзенская вобласць > Гародня >Раціцкі
в. Перавесь’е>Гарадзенская вобласць > Смаргонь >Каранеўскі
х. Перуч I > Гарадзенская вобласць > Іўе >Бакштоўскі
х. Перуч II >Гарадзенская вобласць >  Іўе >Бакштоўскі
в. Перабновічы>Гарадзенская вобласць > Смаргонь >Залескі


в. Ператок>Гомельская вобласць > Калінкавічы >Ліпаўскі
в. Перадрэйка>Гомельская вобласць > Мазыр >Асавецкі

в. Пералогі >Магілёўская вобласць > Дрыбін > Міхееўскі
в. Пераколь>Магілёўская вобласць > Клічаў > Несяцкі
в. Перэсава> Магілёўская вобласць > Бабруйск > Вішнеўскі
в. Персцілы> Магілёўская вобласць > Магілёў > Заводскаслабоцкі
в. Перасопня>Магілёўская вобласць > Клічаў > Бацэвиіцкі
в. Перагон>Магілёўская вобласць > Слаўгарад > Свенскі
в. Перавалачня>Магілёўская вобласць > Клімавічы > Мілаславіцкі

х. Перавалока> Віцебская вобласць > Браслаў > Ахрэмавецкі
в. Перавоз> Віцебская вобласць > Глыбокае > Падсвільскі  
в. Перно> Віцебская вобласць > Віцебск >Суражскі
в. Пераслаўка> Віцебская вобласць > Міёры > Далгінаўскі
в. Пераслава> Віцебская вобласць > Міёры > Туркоўскі
в. Пераслава> Віцебская вобласць > Міёры > Узменскі
в. Пераслаўка> Віцебская вобласць > Міёры > Узменскі
в. Перадолы> Віцебская вобласць > Глыбокае > Падсвільскиі
в. Перамонт> Віцебская вобласць > Ліёзна >Дабрамыслінскі
в. Малая Перэспа>Віцебская вобласць > Сенна > Беліцкі
в. Вялікая Перэспа>Віцебская вобласць > Сенна > Беліцкі
в. Перэкі >Віцебская вобласць > Верхнядзвінск >Дзернавіцкі

в. Перковічы>Брэсцкая вобласць > Драгічын > Драгічынскі
в. Пертышча>Брэсцкая вобласць > Маларыта > Алтушскі
в. Перавісь>Брэсцкая вобласць > Маларыта > Арэхаўскі
в. Пералумь’е>Брэсцкая вобласць > Жабінка > Азяцкі
в.  Перэспа>Брэсцкая вобласць > Драгічын > Немержанскі
в.  Перковічы>Брэсцкая вобласць > Камянец > Войскі
в. Перасек>Брэсцкая вобласць > Камянец > Рэчыцкі
в. Перахрэсцце>Брэсцкая  вобласць > Ляхавічы> Начэўскі
в. Перынова> Брэсцкая вобласць > Давыд-Гарадок >Лахвенскі
в. Перкі > Брэсцкая вобласць > Кобрын >Хідрынскі


Прозвішча: Пержаноўскі, Перскі, Перхаровіч, Пяркоўскі, Пяроўскі, Пярот, Пярхала, Пярхальскі, Перфур’евіч, Першыніч, Першковіч, Першовіч, Перун, Перуновіч, Перуноў

Са спісу войска ВКЛ 1528 года:
Первонойтис Грицус, б. Крожскай вол. Жамойцкай з-лi 278 адв.
Перфурьевич Андрей, б. Васiлiшскага пав. Троцкага в-д. 96 адв.
Перфурьевич Филип, 17
Перфурьевич, Перхурьевич Иван, б. Ашменскага пав. Вiленскага в-д., смалянiн 12 адв., 23 адв.
Першинич Матфей, мяшч. г. Полацк 221 адв.
Першкович Нестер, б. Ваўкавыйскага пав. Троцкага в-д. 104 адв.
Першович Андрей, б. Ваўкавыйскага пав. Троцкага в-д., яго брат - Гринец 104 адв.

Геаграфічныя назовы за мяжой, злучаныя з перэндзеямі.
Пермь — Расія
Перпіньян — Францыя
Перт — Аўстралія
Перуджа — Італія
Пярну — Эстонія

МІФАЛОГІЯ.

2 ЖНІЎНЯ – ІЛЬЛЯ (ПЕРУН).
20 (23-?).07/2.08. Культ змяi, пчалы і рыбы. Iлля. "Чэрцi ў навальнiцу хаваюцца ў ваду i ператвараюцца ў рыб". Мусiць пераможаны Вялес (Яшчур), гаспадар падземна-падводнага царства, перамясцiўся ў iншую пару. Клопат пра пчол.

Дзень нябеснага агню i культ грамоўнiка. Галоўнае свята нябеснай сiлы (Пярун, Iлля), якая перамагае злую сiлу, змея-абаронцу, першапродка, татэма  роду, Вялеса ("смалiць Пярун за Перуном ды палюе нячыстую сiлу"). З 20 па 27 лiпеня.
Земляробчы культ. Сельскагаспадарчая магiя. Зажынкi. "Iлля жнiво пачынае".

2/20. Ілля (Лля, Галляш) – апякун земляробства і абаронца ад «нячыстай сілы», які увабраў у сябе рысы язычніцкага бога Перуна. Свята дажджоў і навальніц. Успрымаецца як канец лета і пачатак восені. Ілля багаты на прыказкі: «Прыйшоў Пятрок – сарваў лісток, прыйшоў Ілля – сарваў два»; «Прыйшоў Ілля – укінуў у воду кусок льда»; «Ілля нарабіў гнілля»; «На Іллю да абеда лета, а пасля абеда восень»; «Ілля ваюе з чартамі, іх б'е перунамі»;

«Ілля жніво пачынае, а лета канчае»; «Калі на Іллю паспелі чарніцы, паспела і жыта»; «Ілля блізка: гніся, баба, нізка, уставай раненька, ды жні дапазненька»; «Ілля пытае, ці гатова ралля, а Успленне, ці гатова насенне»; «На святога Галляша з новых круп каша»; «Да Іллі на сене пуд мёду, а на Іллі пуд гною», «Да Іллі поп дажджу не ўмоліць, пасля Ілліна дня баба фартухом пагоніць».

Заканчвалі касавіцу, хадзілі талакою касіць удовам. У Лельчыцкім раёне гавораць: «Іванове сено – панове, а Петрове ўжэ не такове, а Іллінэ – удовінэ». Праводзілі зажынкі – свята пачатку жніва.
Святы Ілля – стара жняя.
Гаспадынька ідзець у поле,
З хлебам,  соллю зажынаць
Ды з маленькім сыночкам,
Ды з сярэбраным сярпочкам...
Часта ўпамінаецца Ілля ў песнях, якія спяваліся на каляды:
Ілля па полю хадзіў,
Пашаньку радзіў.
Што ступлю стапою,
Як перайду гоні,
Стаяць стогі...

Па бару хадзіў
Да пчолкі радзіў.
На адной хвоі
Па пчолак двоі.
Ой, на хвоінцы
Да па троінцы...

Ілля – адзін з папулярных вобразаў у фальклоры, нягледзячы на тое, што больш ён малюецца, як адмоўны, грозны і несправядлівы («Ілля наробіць гнілля»). Такім несправядлівым і помслівым ён паўстае з легенды «Ілля і Пятро», што была запісана А. Сержпутоўскім у Мазырскім павеце. У ёй Ілля загадвае хмарам мачыць людзям сена, а Пятро разганяе іх. «Ухваціць Пятро мятлу, -- распавядае далей народная памяць, -- і паразганяе хмары па куткох, а неба чысценька падмяце. Та ось адкуль ні вазьміся, тарахціць, едзе Ілля, крычыць, як на жывот, аж неба й зямля дрыжыць.
Хмары таўкуцца, як непрытомныя, вылазяць з куткоў, і ўжо лье такі дождж, што не толькі берагі, але і груды паплывуць. Моляцца людзі Богу, што паны дзяруцца, а ў мужыкоў чубы трасуцца, моляцца й просяць, каб Бог даў пагоду. Прызаве Бог Іллю насварыцца на яго, а той і кажа, што толькі развялося нечысці-чарцей, што трэ іх громам пабіць, бо ўвесь свет запаганяць...».

Жнівеньскія ліўні з бясконцымі маланкамі празвалі «рабінавымі днямі (ночамі)», якія часцей пачыналіся на Іллю. Аб даўнасці гэтага паняцця сведчыць яшчэ Цвярскі летапіс, дзе апісваецца чарнігаўская бітва 1024  г. паміж братамі  Яраславам  Мудрым і Мсціславам («Мстислав же слышав, изыде противу их на сечу к Листвену, и бяше осень, и ту ся сретогла... И бывше нощи рябинной, бысть тьма и гром бываше и молния и дождь. И бысть сечи зла и страшна...»).

Існуе павер'е ў народзе аб громе. Грыміць таму, што Ілля (Пярун) грукаціць на калясніцы па хмарах і кідае маланкі-стрэлы ў нячыстую сілу, якая можа ператварацца ў розных звяроў каб выратавацца. У прыродзе сапраўды пасля сонцастаяння (Купалы, Пятра) назіраюцца змены надвор'я як перамога Іллі над Пятром. З гэтымі  міфамі мусіць і звязана даўняя завядзёнка паляўнічых пачынаць адстрэл звяроў.

Народнае ўяўленне, што праяўляецца ў свяце Іллі, цесна звязана з біблейскай гісторыяй аб прароку Іллі, што нарадзіўся ў Фесвіі Галаадскай яшчэ да 900 год да хрысціянства. Ілля (у перакладзе з яўрэйскага «апора Божая») перад паганскімі жрацамі і ізраільскім народзе, які перастаў верыць у Адзінага і ад чаго тры гады была засуха, запаліў агнём з неба мокры ахвяравальнік, што не змаглі зрабіць жрацы са сваімі багамі. Гэтым язычнікі былі ўвераваны ў адзінага Бога, жрацы былі забіты, а народ пасля малітвы  прарока атрымаў доўгачаканы і жыццядайны дождж. За гэты і іншыя цуды Ілля па божай волі ўзляцеў у неба на вогненай калясніцы.

Адзіны старазапаведны персанаж і яго гісторыя прызнаны хрысціянскім культам побач з іншымі святымі (напрыклад, з Міколам Угоднікам). Язычніцкая традыцыя (Пярун) тут ўдала спалучылася з хрысціянскай, што трымаецца на такіх вызначальных асновах, як гром, дождж, калясніца.

У сувязі з тым, што Ілля быў узяты на неба жывым на калясніцы, то, як мяркуюць даследчыкі, гэта дапамагло вобразу атрымаць адпаведныя рысы язычніцкага грамаўніка. У Фінляндыі іжоры і водзі спраўляюць гулянні каля старых ахвярных камянёў. Венгры-католікі адзначаюць святога Іллеша як народы праваслаўнага веравызнання, бо хрысціянства яны прымалі некалі ў праваслаўнай форме.

Вядома больш шырокае адзначэнне свята Іллі ў Югаславіі. Там яму таксама прыдаюць уладу над громам («Грамаўнік»), часткова – над дажджом і вятрамі; вобраз падобны Перуну. Вялікім святам лічаць яго мусульмане і праваслаўныя, у меншай меры – католікі, Танцавалі, спявалі, распальвалі кастры. Іллю лічаць сваім апекуном возчыкі-славенцы, гарбары і інш – у Македоніі. Сербы ў гэты дзень звычайна збіралі мёд. Сярод рытуальных страў – мёд, кукуруза, ягня ў мусульман, стары певень – у праваслаўных.

У гарадах паўднёвай Балгарыі, дзе клімат халаднейшы, Ілля лічыцца сярэдзінай лета (срэдлето), а на Янаў дзень – праводзілі святы ахвяравання (Собор, Курбан). За трапезай падрыхтаванага быка ці барана ў гонар боства дажджоў і маланак язычніцкае свята злівалася з грамадскай урачыстасцю.

З Іллёй (20 ліп.) у Румын бытуе нямала легендаў паўцаркоўнага і паўязычніцкага зместу. Міфалагічны вобраз быў звязаны яшчэ з двума: Іллёй-Пэлія, якога адзначалі 21 ліпеня, і Фокам  (foc – агонь), што ганаравалі – 22.

На думку многіх даследчыкаў, Ілля захаваў рысы культа Зеўса. Асабліва гэта бачыцца на прыкладзе міфалогіі грэкаў. Магчыма, вобраз бога грома і маланкі, апекуна навальніцы і дажджу зліўся з Геліасам, богам сонца. З распаўсюджваннем хрысціянства Геліаса замяніў Ілля, дзякуючы простаму сугуччу імён: па-грэчаскі сонца, як лічаць тыя ж навукоўцы і прыводзяць розныя цікавыя факты.

Пярун

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Пярун (літ. Perkūnas,, латыш. Pērkons) - у славянскай міфалогіі бог, які загадвае нябеснымі з'явамі (громам і маланкай), бог-міраправіцель, заступнік князя і лютвы (бог вайны), адно з галоўных бажаствоў славянскага пантэона. Пасля распаўсюду хрысціянства на Русі шматлікія элементы выявы Пяруна былі перанесены на культ святога Іллі (Іллі Грамоўніка).  Імя Пяруна ўзначальвае спіс богаў пантэона князя Ўладзіміра ў "Аповесці мінулых гадоў".

Атрыбуты Пяруна

Зброя Пяруна: "грымотная страла" ці "чортаў палец" (камяні-белемніты), дзіда-маланка, меч ці шабля, рытуальныя сякеркі-сякеры, булавы. Калі Пярун кідае камяні і стрэлы на зямлю, узнікае навальніца.
Перасоўванне: калясніца Пяруна, конь Пяруна, кола Пяруна ("грымотны знак", гэта значыць кола з шасцю спіцамі).
Святое дрэва: дуб. У датаванай 1202 годам грамаце галіцкага князя Льва Данілавіча, у якой вызначаюцца межы валадарстваў біскупа Перамышльскага, згадваецца Пяруноў дуб як адна з меж:

"...а отъ той горы до Перунова Дуба горе склонъ"

Б. А. Рыбакоў піша: Двойчы навука ўзбагацілася знаходкамі сапраўдных святых дубоў паганскага часу. Першая знаходка была зроблена ў 1909 г. У 8 км ад вусця Дзясны каля Мікольскага манастыра з вады быў выняты ствол дуба каля 20 м даўжыні. Дуб загінуў параўнальна маладым - мяркуючы па гадавых кольцах, яму было каля 150 гадоў. У свой час у тоўшчу ствала былі ўрэзаны і паспелі ўрасці ў драўніну чатыры кабанавыя сківіцы, размешчаныя квадратам. Сківіцы прыналежалі маладым кабанам. Другая аналагічная знаходка дубовага ствала з кабанавымі  ікламі была знойдзена ў 1975 г., непадалёк ад першай у Дняпры, ніжэй вусця Дзясны. На вышыні 6 м ад каранёў у ствол дуба былі таксама ўжыўлены 9 кабанавых сківіц, якія ўтвараюць постаць квадрата з бокам у 34 см. Ніжняя частка ствала носіць сляды агню. Дата  - прыкладна сярэдзіна VIII ст. н. э.
Злучнае звяно: птушкі, якія сядзяць на галінах сусветнага дрэва.
Дзень тыдня: чацвер, у палабскіх славян ён зваўся "Перуновым днём". Тое, што чацвер у архаічнай традыцыі суадносіўся з навальніцай, пацвярджаецца ўстойлівым выразам у сучаснай мове "пасля дожджычка ў чацьвер".
Лік: 4, 8, часам 6 і 12.
Антрапаморфнае аблічча: немалады ўгневаны муж з чорна-срэбнымі валасамі і агніста-залатой, якая завіваецца,  барадой, валасы Пяруна прыпадабняліся навальнічнай хмары, ці трэба казаць, што агніста-руды колер барады Бога Навальніцы таксама не выпадковы. Статуя Пяруна, некалі стаяла  ў Кіеве, апісана ў летапісы так: «Голова серебряна, ус злат». Зоаморфнае  аблічча: Дзікі тур (велізарны, магутны лясны бык).
Асацыяцыі і прысвячэнні: незгасальны агонь, ніжняя плынь Дняпра і верхняя плынь Волхава, парогі - месца бітвы з Велесам, якому прысвечана іншая частка адпаведнай ракі. Акрамя таго, з Пяруном злучаліся ўзгоркі і горы. Паўднёваславянскія тапонімы, у якіх адлюстравана імя Пяруна, па большай частцы з'яўляюцца назвамі лясістых узвышшаў і гор. У Кіеве і Ноўгарадзе ідалы Пяруна стаялі на ўзгорках. У Трэцім  Наўгародскім летапісе, датаваным  988 годам, захавалася назва ўзвышша Перынь, прысвечанай Пяруну:

...и требища разори и Перуна посече, что в великом Новеграде стоялъ на Перыни

Існаванне гэтага старажытнага свяцілішча пацвярджаецца археалагічнымі раскопкамі, прадпрынятымі ў сярэдзіне XX стагоддзя  В. В. Седовым.
Сваякі: Макошь - маці, Сварог - бацька.
20 ліпеня (па праваслаўным календары - 2 жніўня) - Пяруноў дзень. У гэты дзень уся нячыстая сіла, ратуючыся ад агністых стрэл Пяруна, ператвараецца ў розных звяроў. У даўні час у гэты дзень сабак і котак у хату не пускалі, каб не навесці навальніцу - гнеў Пяруна.

Этымалогія імя бажаства

Найблізкая паралель са славянскім Пяруном - балцкае пазначэнне грома perkons, літоўскае perkеnija (пер'кунія) - "навальніца". Іншыя індаеўрапейскія паралелі: старажытнаіндыйскі Парджань’я, хетцкае  Пірва, грэцкае пазначэнне агню - pyr. Імя Пяруна ўзыходзіць да выявы індаеўрапейскага грамабоя, які меў роднаснае найменне з асновай *Per(k). У позніх рускіх летапісах XVII стагоддзя, напрыклад у Халмагорскім, у аповядзе пра Волхаў гаворыцца, што "пярун" на беларускім азначае "гром". Слова "piorun" на польскім азначае маланку. У сілезскім выкарыстоўваецца ўсклік "Pieruna!" ці "Jerunie!". Таксама папулярная версія пра роднасць імя Пяруна са словам "першы" (пар. з Пуруша - першачалавек), што мела вызначаны сакральны характар у міфалагічных адносінах паміж багамі.

Блізкія да Пяруна богі іншых народаў

У чэшскім царкоўным слоўніку XIII ст. "Mater Verborum" Пярун прыпадобнены Юпітару. У шматлікіх царкоўных павучаннях супраць паганства, напрыклад, у Слове и откровении святых апостолов» (XIV ст.), Пярун выступае як "елінскі  бог" (намёк на грэцкага Зеўса). Часта атаясамляецца проста з Дзівесам, нябачным вярхоўным дзённым бажаством індаеўрапейцаў, вядомым у балтаў. Аднак, самым блізкім бажаством да Пяруна з'яўляецца балцкі Перкунас, распаўсюджаны ад Прусіі да Волгі. Некаторыя фіна-вугорскія народы запазычалі назву Перкунаса для пазначэння чорта. Таксама ў мардвы-эрзя грамабой называўся Пургіне-паз. Варта згадаць пра абавязковую сувязь з Богам Навальніцы - Торам суседзяў і сваякоў славян па індаеўрапейскай сям'і народаў Скандынаваў. У індуісцкім пантэоне Багоў эквівалент Пяруна - Грамабой Индра.

Крыніцы звестак пра Пярун

Пракоп Кесарыйскі  у VI веку апісвае веру славян:

...Они считают, что один только бог, творец молний, является владыкой над всеми, и ему приносят в жертву быков и совершают другие священные обряды.

Пярун згадаюць у славянскіх летапісах, у тым ліку і ў дамовах Русі і Візантыі (князя Алега - 907, князя Ігара - 945, князя Святаслава - 971). Згадаюць у шматлікіх павучаннях супраць паганства, у «Слове о мздоимании» (спіс XVI стагоддзя) і ў «Слове о покаянии» і інш.
Звесткі пра культ Пяруна ўтрымоўваюцца ў «Густинской летописи»:

Во первых Перконосъ, си есть Перунъ, бяше у них старший богъ, созданъ на подобіе человече, ему же въ рукахъ бяше камень многоценный аки огнь, ему же яко Богу жертву приношаху и огнь неугасающій зъ дубового древія непрестанно паляху; аще ли бы случилося за нераденіемъ служащаго іерея когда сему огню угаснути, таковаго же іерея безъ всякого извета и милости убиваху.

У павучанні супраць паганства «О идолах Владимировых» " знаходзім:

Въ первых постави началнейшаго кумира. Іменемъ Перуна бога грому і молнію і облаков дождевых на пригорку высоком над Буричевым потоком подобию члвечку. Тулов его бе от древа хитростне изсечен главу імущь слияну от сребра уши златы нозе железны. Въ руках же держаше камен по подобию Перуна палающа. Рубинами. И каръбуклем украшен…

Арабскія аўтары IX-XIII стагоддзяў, якія апісваюць славян і русаў, перадаюць шмат інфармацыі пра іх звычаі, не завучы імёнаў багоў, з якімі яны злучаны. Арабы завуць славян і часта русаў "вогнепаклоннікамі".
Візантыйскія аўтары X стагоддзя Канстанцін  Багранародны, Леў Дыякан і інш. распавядаюць пра абрады росаў.
Для рэканструкцыі міфаў пра Пярун выкарыстоўваюцца індаеўрапейскія паралелі і ўсходнеславянскі фальклор, у якім Пяруна замяняе  Ілля  і іншыя хрысціянскія персанажы.
Археалагічныя крыніцы, такія як раскопкі храмаў, знаходкі ідалаў, вывучэнне пахаванняў  і выяўленне ўшанаваных месцаў і прадметаў, дазваляюць узнавіць элементы культу, параўнаць культы розных плямёнаў і богаў.

Гісторыя культу Пяруна

Звязак Пярун-Велес  вядомы і славянам і балтам, таму зараджэнне культу Пяруна варта аднесці да перыяду балта-славянскай агульнасці, гэта значыць, прынамсі, да I тысячагоддя да н. э.
Паводле перыядызацыі гісторыі паганства, наяўнай у "Сафійскім летапісе", пры пераходзе да жалезнага стагоддзя і сонечнаму календару адбываецца персаніфікацыя паганскіх бажаствоў. Трэба меркаваць, што ўслед за культамі Сварога і Дажбога афармляецца і культ Пяруна.

Каляндарны арнамент на чарняхоўскім гарлачы IV стагоддзя, стрэлкай адзначаны знак свята Пяруна 20 ліпеня
Культ славянскага Пяруна на Дняпры існаваў у асноўных сваіх рысах ужо ў перыяд II-IV ст.ст. Некаторыя славянскія ідалы гісторыкі спрабуюць звязаць з чарняхоўскай археалагічнай культурай, але аднесці гэтыя ідалы да якіх-небудзь багоў вельмі цяжка. Знаходкі ідалаў кажуць пра тое, што ў цэлым да VI стагоддзя працэс персаніфікацыі ўжо завяршыўся. На гарлачы IV стагоддзя з сяла Рамашкі (пад Кіевам) маецца каляндарны арнамент, у якім, па меркаванню Б. А. Рыбакова, пазначана свята Пяруна ў выглядзе "кола Юпітара".
У "Аповесці мінулых гадоў" гаворыцца, што толькі паляне прытрымваюцца дакладных паганскіх звычаяў, а іншыя народы маюць звычаі "быдлячыя". Гэта проціпастаўленне кажа пра тое, што Пярун быў галоўным богам племя палян, тады як іншыя ўсходнія славяне ў большай ступені шанавалі іншых бажаствоў. Археолагі злучаюць паходжанне племя і імя палян з чарняхоўской і пянькоўскай культурамі. Сучаснікі звалі носьбітаў пянькоўскай культуры антамі. Менавіта ў перыяд існавання пянькоўскай культуры (V-VII стст.) у антскім  асяроддзі адбываецца фармаванне пласта ваяроў-прафесіяналаў, для якіх Пярун становіцца найважным з богаў як заступнік вайны. Пракоп Кесарыйскі  заве вярхоўным бажаством славян і антаў  грамабоя-міраправіцеля. Да антскага перыяду звычайна адносяць падставу ў зямлі палян храма князя Кія, які, верагодна, быў прысвечаны Пяруну. Разам з рассяленнем славян і антаў  у VI-VII стст. культ Пяруна распаўсюдзіўся далёка на поўдзень і на поўнач, з ім былі знаёмыя і на заходняй і на паўночнай ускраінах будучай Русі. Іншай крыніцай культу Пяруна на Русі быў культ Перкунаса, які існаваў у балтыйскіх славян.

На чале прыхільнікаў Пяруна ў Прыбалтыцы стаяў вярхоўны жрэц Крыве-Крывейцес. З гэтым тытулам магчыма злучана паходжанне назвы племя крывічаў. Па легендзе Крыве стварыў "Вялікую Крыў" - свайго роду дзяржаўнае аб'яднанне, у якое ўвайшлі балты і славяне. Славянскія язычнікі ўспрынялі і веру і рэлігійнае падначаленне Крыве. Крыве выступаў як вярхоўны жрэц і яго кій быў знакам улады.
У летапісах Пярун завецца богам народа рось. Варагі-рось, прасоўваючыся з балтыйскіх берагоў на ўсход і на поўдзень, ішлі пад сцягам Пяруна. Так, пад Псковам у X-XVII стст. стаяла два ідала. Адзін па апісаннях быў у выглядзе мечніка, які паражае змея дзідай-маланкай, а другі  ідал трымаў у руках крыж. Першы ідал, па меркаванню  некаторых гісторыкаў, малюе барацьбу Пяруна і Велеса. Другі, верагодна, прысвечаны сонечнаму бажаству.
Характар дзейнасці росаў, злучаны са сталымі ваеннымі паходамі, спрыяў замацаванню за Пяруном вяршэнства сярод богаў росі. Пярун росаў насіў збольшага падобныя з палянскім богам рысы, але збольшага і адрозніваўся з ім. Агульным для росаў і палян апынуўся культ мяча, а адрозненні дакраналіся міфалогіі, служэння  і пахавальнага абраду.

Патрапіўшы з поўначы Русі ў Кіеў, русы ўспрынялі мясцовы культ Пяруна і ўжо ў гэтым выглядзе ён стаў фармавацца як культ галоўнага бога Русі. Русы выключылі Купала, знак якога таксама прачытваецца на рамашкінскім календары, і ідал які, верагодна, стаяў у храме Кія (у армянскай легендзе - ідал Дземетр), з асяроддзя Пяруна, але ўспрынялі ідэю пантэона разнастайных багоў. Найблізкімі да Пяруна ў гэтым пантэоне апынуліся сонечныя нябесныя богі Хорс і Дажбог, а злучанымі з Пяруном бажаствамі - Велес і Макош. Барацьбу за прызнанне Пяруна вярхоўным бажаством пачаў князь Алег, працягнуў Святаслаў, а завяршыў, актыўна ў ёй паўдзельнічаўшы, Уладзімір.

Алег выступіў як люты супернік хрысціянства, скандынаўскага, фіна-вугорскага і славенскага паганства. Ён ушаноўваў Пяруну, "богу нашаму", і па вестцы В. Н. Тацішчава пры з'яўленні ў небе каметы (у ліпені 912 года) прынёс мноства ахвяр. Велес у звязку з Пяруном выступаў як "скоцій бог", што тлумачыцца, да прыкладу В. Я. Петрухіным, не толькі як "бог жывёлагадоўлі", але і "бог скаціны", тыя ёсць народаў, якія жывуць "быдляча" (як піша летапісец), славян, не што пачыталі Пяруна і падпарадкаваных русаў.
Пры Святаславе прайшла новая антыхрысціанская і антычародзейская хваля рэпрэсій. Візантыйцы апісваюць абрады, якія праводзіліся князем у ліпені 971 года. Уладзімір стварыў пантэон багоў на чале з Пяруном і храм у Кіеве, падлога якога была засыпана тынкоўкай хрысціянскай царквы. Былі прынесены чалавечыя ахвяры з ліку хрысціян. Адначасова ў Ноўгарадзе быў пастаўлены ідал Пяруна, як высвятлілі археолагі, на месцы малюнка мясцовага славенскага бажаства.

Неўзабаве пасля першай рэлігійнай рэформы Ўладзімір правёў водахрышча Русі. Ідалы Пяруна былі зрынуты і кінуты ў рэкі з адмысловымі рытуаламі. Пры водахрышчы было скарыстана уяўленне,  якое склалася ў славян і русаў  пра вярхоўнага ўсемагутнага Бога, матывам водахрышча стала ідэя пра ідальскі зман. Русы і паляне зусім не змянялі бога - змянялася форма культу: ідалы былі адкінуты як форма, праз якую д'ябал ашукваў людзей.

Гэтым можна растлумачыць хуткае знікненне культу Пяруна пасля водахрышча. Усе прыхільнікі Пяруна ў момант апынуліся прыхільнікамі Бога і гвалтоўна зацвердзілі гэту веру сярод тых, хто ўшаноўваў Велеса  і іншых багоў, якія не ўвайшлі ў пантэон Уладзіміра. Выключэннем сталі толькі наўгародскія прыхільнікі Пяруна, якія аказалі супраціў водахрышчу. Месца Пяруна ў рускім праваслаўі заняў не толькі Бог (Бог-бацька і Бог-дух), але і святыя Ілля і Георгій (народнае - Ягорый, Юры).

Бог навальніцы Пярун, які жыве на небе, на вяршыні гары, пераследвае свайго змеепадобнага ворага Велеса, што жыве ўнізе, на зямлі. Чыннік іх звады - выкраданне Велесам скаціны, людзей, а ў некаторых варыянтах - жонкі ці дачкі грамабоя, Макошы. Пераследуемы Велес хаваецца паслядоўна пад дрэвам, каменем, звяртаецца ў чалавека, каня, карову, іншых жывёл і, нарэшце, у змея, хаваючыся ў дупло дуба. Падчас паядынку з Велесам Пярун расшчапляе дрэва, расколвае камень, кідае стрэлы. Перамога завяршаецца вызваленнем скаціны і жанчыны, пачынаецца дождж, які прыносіць урадлівасць. Ён ідзе 40 дзён, пакуль не пахавана цела змея. Певень возіць зямлю для пахаванняў.
Найболей распаўсюджаным сюжэтам з'яўляецца стварэнне свету качкай, якая плавае па бяскрайным сусветным акіяне. У адных варыянтах (рускі, мардоўскі, марыйскі, волжска-булгарскі) качка (гогаль) дастае кавалачак зямлі з дна першаснага акіяна і дзее зямны свет.
«Бог мылся в бане и вспотел, отерся ветошкой и бросил ее с небес на землю. И заспорил сатана с Богом, кому из нее сотворить человека. И сотворил дьявол человека, а Бог душу в него вложил. Вот почему, если умрет человек, — в землю идет тело, а душа к Богу”.

Іллін дзень у народнай традыцыі - адзін з самых строгіх" свят. У гэты дзень "нават пустая праца лічыцца вялікім грахом і можа наклікаць гнеў Іллі". "На Іллін дзень стагоў не кідаюць, а то спаліць навальніцай." "На Іллін дзень у поле не працуюць." "На Іллін дзень скаціну  не выганяюць у поле, баючыся навальніцы ці гадаў, якім у гэты дзень дадзена воля." "На Іллін дзень сабак і котак не пускаюць у хату." "На Іллін дзень дождж - будзе мала пажараў; вецер - шмат." "Іллінская пятніца без дажджу - пажараў шмат." "На Іллін дзень дзе-небудзь ад навальніцы загараецца." "Забабонныя нашы пасяляне ўпэўнены, што ў гэты дзень звяры і гады выходзяць са сваіх нор і блукаюць па сенажацях і лясам. Быдла, выпушчаная на сенажаць, бывае разадрана звярамі ці ўджалена змеямі. Яны думаюць, што нячыстыя духі пасяляюцца тады ў звяроў і гадаў, помсцяць хатняй скаціне і людзям і што толькі адзін гром у стане разагнаць гэтых ворагаў." Разам з тым у народным календары Іллін дзень злучаны з ідэяй абнаўлення жыццёвага цыклу, фізічнага і духоўнага ачышчэння, вылячэнні ад хвароб. Так, у гэты дзень пякуць з новага жыта  хлеб і прыносяць для блаславення ў царкву.

Даўно без блаславення святара ніхто не дакранаўся да навіны. Сяляне ўладкоўваюць сабе пасцелі з новай саломы, пра якую яны кажуць: "Іллінская саломка - вясковая пярынка" . "Іллінскім дажджом мыюцца, абліваюцца ад зглазу і хвароб" .Супярэчлівае асэнсаванне Ілліна дня, магчыма, тлумачыцца тым, што гэта свята "памежнае" - паміж летам і восенню: "Ілля лета канчае, жыта зажынае." "На Іллю да абеду - лета, пасля абеду- восень." "Да Ілліна дня хмары па ветры ідуць, а пасля Ілліна дня - супраць." "Да Іллі поп дажджу не ўпросіць; пасля Іллі баба фартухом нагоніць." "Да Ілліна дня і пад кустом сушыць, а пасля Ілліна і на кусту не сохне." "Да Іллі дождж - у засек; пасля Іллі- з засека." "Муха кусае да Ілліна дня - харчуецца, а пасля Ілліна - запасіцца". "На Іллін дзень алень капыт вымачыў, вада халодная", таму з Ілліна дня купацца - грэх. Так тлумачаць чыннік астуджэння рачных вод: "Ілля прарок ездзіць на конях па небе, і ад хуткага бегу адзін  з коней  губляе падкову, якая патрапіць у ваду, і вада адразу халаднее"."
"Пярун ёсць мног", - сцвярджалася ў адным старажытным складанні XV ст. Літоўцы таксама лічылі, што Перкунасаў шмат - 5, 7 ці 9.

Храмы і ідалы Пяруна

Храм Кія. Каменны паганскі ахвярнік круглявай формы з чатырма выступамі па краях света, побач, да поўдня, гарэла вогнішча для ахвярапрынашэнняў. Збудаванне складзена насуха з неабцесаных камянёў. Памеры пляцоўкі 4,2х3,5 м, вышыня 0,4 м. Размешчана яно на Андрэеўскай гары, у сярэдняй частцы даўладзімерава  горада, у самай сярэдзіне  княжага двара. Датуецца алтар VIII-X стст.

Храм на Перыні. Пасля 983 года  Дабрыня паставіў тут ідал Пяруна. На левым беразе ракі Волхаў  у 4 км ад Вялікага Ноўгарада. Свяцілішча ўяўляе сабою гарызантальную пляцоўку ў выглядзе правільнага круга дыяметрам 21 м, акружаную кальцавым ровам. Сапраўды ў цэнтры пляцоўкі знаходзіцца яма ад драўлянай статуі Пяруна. Перад статуяй знаходзіўся круглы каменны ахвярнік. Пляцоўку атачае роў – васьміпялёсткавай кветкай (пар. васьміканцовая зорка), які ўтвараецца васьмю сіметрычна размешчанымі ямамі. На дне кожнай з іх падчас свят распальвалі рытуальнае вогнішча, а ў адной з іх, звернутай да Волхава, агонь гарэў увесь час.

Адам Алеарый, які пабыў у Ноўгарадзе ў 1654 г., піша: "Наўгародцы, калі былі яшчэ язычнікамі, мелі ідала, які зваўся Пяруном. гэта значыць богам агню, бо рускія агонь завуць "пярун". І на тым месцы, дзе стаяў гэты іх ідал, пабудаваны манастыр, які ўтрымаў імя ідала і названы Перунскім манастыром. Бажаство гэта мела выгляд чалавека з крэменем у руцэ, падобным на грымотную стралу (маланку) ці прамень. У знак глыбокай пашаны гэтаму бажаству ўтрымоўвалі незгасальны ні днём, ні ўначы агонь, раскладываемы з дубовага лесу. І калі служка пры гэтым агні па нядбанні дапушчаў агню патухнуць, то караўся смерцю".

Побач з цэнтральнай пляцоўкай, на якой стаяў Пярун меліся яшчэ дзве  круглых капальні, верагодна, прысвечаныя Велесу і Макошы. Паводле першага Наўгародскага летапісу старэйшага пераводу, у 988 годзе статуя Пяруна была ссечана і скінута ў Волхаў.

Храм Уладзіміра ў Кіеве. Створаны ў 980-983 гг.

І стаў Уладзімір княжыць у Кіеве адзін, і паставіў куміры на ўзгорку за церэмным дваром: драўлянага Пяруна са срэбнай галавой і залатымі вусамі, і Хорса, Дажбога, і Стрыбога, і Сімаргла, і Макош. І прыносілі ім ахвяры, завучы іх багамі, і прыводзілі сваіх сыноў і дочак, і прыносілі ахвяры нячысцікам, і паганілі зямлю ахвярапрынашэннямі сваімі. І апаганілася крывёй зямля Руская і ўзгорак той.
На Ўладзімірскай вуліцы раскапаны падмуркавыя равы і сіметрычна размешчаныя ямы, запоўненыя будаўнічым смеццем. Усяго ўсярэдзіне храма было 5 ніш: адна па цэнтры (Пярун), па дзве злева і справа. Яшчэ адзін ідал, мабыць, стаяў за храмам. Побач знаходзіцца чашападобная яма з пластамі гліны, вугля і попелу.

Ібн-Фадлан, 922 г., апісанне храма русаў на Волзе
“І як толькі прыязджаюць іх караблі да гэтай прыстані, кожны з іх выходзіць і (нясе) з сабою хлеб, мяса, цыбулю, малако і набід, пакуль не падыдзе да высокай уваткнутай дзеравякі, у якой (маецца) твар, падобны  на твар чалавека, а вакол яе (кавалка дрэва) маленькія малюнкі, а ззаду гэтых малюнкаў (стаяць) высокія дзеравякі, уваткнутыя ў зямлю…” "Гэта (ідалы вакол галоўнага - аўт.) жонкі нашага спадара, і дочкі яго, і сыны яго." І вось, ён … вешае галовы рагатай скаціны ці авечак на гэтыя дзеравякі, уваткнутыя ў зямлю.

Канстанцін Багранародны, шэры. X ст, апісанне святога дуба русаў на в. Хорціца
“На гэтай выспе яны здзяйсняюць свае ахвярапрынашэнні, бо там стаіць велічэзны дуб: прыносяць у ахвяру жывых пеўняў, умацоўваюць яны і стрэлы вакол [дуба], а іншае - кавалачкі хлеба, мяса і што мае кожны, як загадвае іх звычай”.

Іяган Давыд Вундэрэр,1589-1590 гг., апісанне двух паганскіх ідалаў у Пскова, датуюцца яны, верагодна, X стагоддзем, калі быў заснаваны горад.
“Перад горадам мы бачылі двух ідалаў, якія былі спрадвеку пастаўлены жрацамі і якіх яны ўшаноўваюць. Менавіта, Услада, каменны малюнак, якая трымае ў руцэ крыж, і Корса, які стаіць на змяі, маючы ў адной руцэ меч, а ў другой - агністы прамень”.

Імёны ідалаў выдуманы аўтарам. У Прамежыцы, прытоку ракі Вялікай, яшчэ ў канцы XIX стагоддзя быў знойдзены пашкоджаны каменны ідал, якога можна супаставіць з адным з апісаных Вундэрэрам. Падчас вайны ён быў вывезены ў Нямеччыну. Відаць, гаворка ідзе пра бога сонца, а ідал змееборац - гэта Пярун/Перкунас.

Першы Збручскі  храм (Багіт), X стст.

Капальня храма мела круглую форму з васьмю каменнымі пялёсткамі па акружнасці. У цэнтры стаяў Збручскі  ідал. Пярун намаляваны на правай грані ад галоўнай багіні з рогам. Атрыбуты бажаства - шабля-палаш і конь. Некаторыя гісторыкі атаясамляюць гэты малюнак са Святавідам, але салярны знак змешчаны на задняй грані і ставіцца да другога мужчынскага бажаства. Велес намаляваны ў ніжнім ярусе і мае тры твары. Падчас водахрышча ідал быў скінуты ў раку. У Другім Збручскім храме(Звенігорад) XI-XIII стст. культу Пяруна, зрэшты, як і Велеса, не адзначана, таму варта выказаць здагадку, што ён быў навязаны мясцоваму насельніцтву дзяржавай, а затым знік.

Загалоўная літара сярэднявечнага рукапісу ў выглядзе малюнка ахвярапрынашэння, плецены крыж тлумачыцца часам як "духоўная ахвяра" хрысціян, аднак крыж сустракаецца і на паганскіх ахвярніках, у тым ліку - алтар храма Кія.
Служэнне Пяруну і іншым стаячым ніжэй яго ў славянскім пантэоне бажаствам і духам пазначаецца словам жрэнне. Аднакарэннымі словамі з'яўляюцца словы жрэц і жрэбій.

Бо крыніцы не згадваюць адмысловых людзей, якія прыносілі ахвяры, то гісторыкі часта адмаўляюць наяўнасць у славян жрэцтва, шматлікія сцвярджаюць, што ў ролі жрацоў выступалі князі. Аднак познія тэксты кажуць пра прызнанне славянамі сваім вярхоўным жрацом Крыве-Крывейцеса, пра наяўнасць адмысловых служак, якія падтрымлівалі незгасальны агонь у храме. У "Іаякімаўскім  летапісу" В. Н. Тацішчава згадваецца «высший над жрецами славян Богомил, из-за сладкоречивости нареченный Соловей» , які ўзначаліў паўстанне ў Ноўгарадзе ў 989 годзе.

Ёсць у іх знахары, з якіх іншыя загадваюць царом, як быццам бы яны іх начальнікі. Здараецца, што яны загадваюць прынесці ахвяру творцу іх тым, чым яны пажадаюць: жанчынамі, мужчынамі, канямі. І калі знахары загадваюць, то не выканаць іх загады ніяк немагчыма. Узяўшы чалавека ці жывёлу, знахар накідвае яму на шыю завесу, вешае ахвяру на бервяно і чакае, пакуль яна не задыхнецца, і кажа, што гэта ахвяра богу.

Пра ахвярапрынашэнні Пяруну:

Пракоп Кесарыйскі, VI стагоддзе:
…и ему приносят в жертву быков и совершают другие священные обряды. Судьбы они не знают и вообще не признают, что она по отношению к людям имеет какую-либо силу, и когда им вот-вот грозит смерть, охваченным ли болезнью, или на войне попавшим в опасное положение, то они дают обещание, если спасутся, тотчас же принести богу жертву за свою душу; избегнув смерти, они приносят в жертву то, что обещали, и думают, что спасение ими куплено ценой этой жертвы. Они почитают реки, и нимф, и всякие другие божества, приносят жертвы всем им и при помощи жертв производят гадания.

Псеўда-Кесарый, VI стагоддзе:
…с удовольствием поедают женские груди, когда они наполнены молоком, а грудные младенцы при этом разбиваются о камни, подобно мышам…

Наваградскі першы летапіс пра кн. Кія:
«И бяше около их лѣсъ и боръ великъ, и бяху ловища звѣрие. И бѣша мужи мудри и смысленѣ, нарѣчахуся Поляне, и до сего дне от них же суть кыянѣ ; бяху же поганѣ, жруще озером и кладязем и рощениемъ, якоже прочии погани.»

Ібн-Фадлан: ахвярапрынашэнні русаў на Волзе, 922 год:
…каждый из них выходит и (несет) с собою хлеб, мясо, лук, молоко и набид… И вот, если для него продажа его бывает затруднительна и пребывание его задерживается, то он опять приходит с подарком во второй и третий раз… Иногда же продажа бывает для него легка, так что он продаст. Тогда он говорит: «Господин мой уже исполнил то, что мне было нужно, и мне следует вознаградить его.» И вот, он берет известное число овец или рогатого скота и убивает их, раздает часть мяса, а оставшееся несет и бросает перед этой большой деревяшкой и маленькими, которые (находятся) вокруг нее, и вешает головы рогатого скота или овец на эти деревяшки, воткнутые в землю. Когда же наступает ночь, приходят собаки и съедают все это. И говорит тот, кто это сделал: «Уже стал доволен господин мой мною и съел мой дар.»

Канстанцін Багранародны: ахвярапрынашэнні русаў на в. Хорціца, X стагоддзе:
Бросают они и жребий о петухах: или зарезать их, или съесть, или отпустить их живыми.

Леў Дыякан: ахвярапрынашэнні Святаслава ў ліпені 971 года, X ст.:
И вот, когда наступила ночь и засиял полный круг луны, скифы вышли на равнину и начали подбирать своих мертвецов. Они нагромоздили их перед стеной, разложили много костров и сожгли, заколов при этом по обычаю предков множество пленных, мужчин и женщин. Совершив эту кровавую жертву, они задушили [несколько] грудных младенцев и петухов, топя их в водах Истра.

Скандынаўскія сагі пра ахвярапрынашэнні Ўладзіміра ў Ноўгарадзе, XII-XIII стст.:
Так говорят мудрые и ученые люди, что Олав никогда не приносил жертв идолам, и он всегда относился к ним одинаково. Но все же у него было в обычае часто сопровождать конунга в храм, но он никогда не входил внутрь; тогда стоял он всегда снаружи у дверей. И однажды конунг говорил с ним, и просил он его так не делать, «потому что может так случиться, что боги разгневаются на тебя, и ты погубишь цвет своей молодости. Я бы очень хотел, чтобы ты смирился перед ними, потому что я боюсь за тебя, что они обрушат на тебя такой сильный гнев, какому ты себя подвергаешь». — «…ты мне представляешься всякий раз с милым выражением, за исключением того времени, когда ты там и приносишь им жертвы; и тогда ты мне всегда кажешься несчастным, когда ты там.»

"Аповесць мінулых гадоў" пра храм Уладзіміра:
И приносили им жертвы, называя их богами, и приводили своих сыновей и дочерей, и приносили жертвы бесам, и оскверняли землю жертвоприношениями своими. И осквернилась кровью земля Русская и холм тот… Пошел Владимир против ятвягов, и победил ятвягов, и завоевал их землю. И пошел к Киеву, принося жертвы кумирам с людьми своими. И сказали старцы и бояре: «Бросим жребий на отрока и девицу, на кого падет он, того и зарежем в жертву богам». Был тогда варяг один… И был у него сын, прекрасный лицом и душою, на него-то и пал жребий… И посланные к нему, придя, сказали: «На сына-де твоего пал жребий, избрали его себе боги, так принесем же жертву богам».

Іларыён, 1051 год:

И уже не капища сатанинские воздвигаем… Уже не закалаем друг друга (в угоду) бесам…И уже не жертвенную кровь вкушая, погибаем… Когда мы были слепы и истинного света не видели, но во лжи идольской блуждали… И когда мы претыкались на путях погибели, последуя бесам… к тому же бормотали языками нашими, молясь идолам…
Славяне верылі, што ідалы "ўволю ядуць і п'юць", што яны могуць размаўляць і насылаць праклёны.
Галоўнымі святамі Пяруна былі 20 і 12 ліпеня. Ахвяры прыносіліся ўначы, але ніякіх містэрый, прысвечаных Пяруну, не вядома.
Варожбы вырабляліся жрацамі з дапамогай жрэбія  і ахвяр (напрыклад, па рассечаных частках цела ахвяры, як у Збручскім Першым храме). Яны паказвалі на ўраджай, шлюб, на наступства тых ці іншых дзеянняў. У славянскай традыцыі з жаночымі варожбамі злучана Макош. Масудзі згадвае пра варожбы славян з дапамогай каштоўных камянёў у храмах, не выключана, што такія камяні ўстаўляліся і ў паглыбленні вачэй ідалаў, падобных ідалу з с. Іванкаўцы.

Малітвы Пяруну і клятвы імем Пяруна

Ібн-Фадлан: Малітва руса на Волзе, 922 год
Итак, он подходит к большому изображению и поклоняется ему, потом (он) говорит ему: «О, мой господин, я приехал из отдаленной страны, и со мною девушек столько-то и столько-то голов, и соболей столько-то и столько-то шкур», пока не сообщит (не упомянет) всего, что (он) привез с собою из (числа) своих товаров — «и я пришел к тебе с этим даром»; — потом (он) оставляет то, что (было) с ним, перед этой деревяшкой, — «и вот, я желаю, чтобы ты пожаловал мне купца с многочисленными динарами и дирхемами, и чтобы (он) купил у меня, как я пожелаю, и не прекословил бы мне в том, что я скажу». Потом он уходит.

Во время жатвы они берут ковш с просяными зернами, поднимают к небу и говорят: «Господи, ты который снабжал нас пищей, снабди и теперь нас ею в изобилии».

"Аповесць мінулых гадоў": Пра роту (клятву) Алега, 907 год
…а Олега с мужами его водили присягать по закону русскому, и клялись те своим оружием и Перуном, своим богом, и Волосом, богом скота, и утвердили мир.

"Аповесць мінулых гадоў": З дамовы Ігара з Візантыяй 944 года
Если же кто-нибудь из князей или из людей русских, христиан или нехристиан, нарушит то, что написано в хартии этой, — да будет достоин умереть от своего оружия и да будет проклят от Бога и от Перуна за то, что нарушил свою клятву.

"Аповесць мінулых гадоў": З дамовы Святаслава з Візантыяй 971 года
Если же не соблюдем мы чего-либо из сказанного раньше, пусть я и те, кто со мною и подо мною, будем прокляты от бога, в которого веруем, — в Перуна и в Волоса, бога скота, и да будем желты, как золото, и своим оружием посечены будем.

Культ мяча ў палян і русаў

Элементы ножан мячоў і самі мячы выяўлены сярод пшэворскіх старажытнасцяў славян на пачатку нашай эры. Гэта доўгія мячы, якія адрозніваюцца ад скіфскіх, узыходныя да кельцкіх мячоў. Пешы ваяр з доўгім мячом намаляваны на скіфскім упрыгожванні з кургана Салоха V стагоддзя  да.н. э. Першае пісьмовае згадванне мяча ў славян ставіцца толькі да VI стагоддзя. Славяне заяўляюць, што будуць загадваць іншымі народамі, пакуль "будуць мячы і вайна".
У легендзе пра хазарскую даніну паляне даюць даніну мячамі, што можна тлумачыць як падначаленне ваеннай шляхты палян хазарскаму кагану.

Меч - княжая зброя на Русі: "не дарма князь меч носіць".
Русы ўшаноўваюць мячу, клянуцца ім, складаючы зброю ў ідала Пяруна. Русы змяняюцца зброяй пры братанні.
На наступны дзень заклікаў Ігар амбасадараў і прыйшоў на ўзгорак, дзе стаяў Пярун; і склалі зброю сваю, і шчыты, і золата, і прысягалі Ігар і людзі яго - колькі было язычнікаў паміж рускімі.
Меч мае звышнатуральныя ўласцівасці: забіты мячом станавіўся рабом забойцы на тым свеце, сячэнне ўласнай зброяй - ганьба для руса, але калі выбар паміж забойствам і самагубствам, то рус выбірае смерць ад уласнага мяча. У рускіх казках меч можа і забіць волата і ажывіць яго другім ударам. Меч даруецца русу пры нараджэнні бацькам.

Калі ў іх нараджаецца сын, то ён (рус) дорыць нованароджанаму аголены меч, кладзе яго перад дзіцем і кажа: "Я не пакіну табе ў спадчыну ніякай маёмасці, і няма ў цябе нічога, акрамя таго, што набудзеш гэтым мячом".
Арабскі аўтар Марвазі сцвярджае, што ў 912/913 гадах частка русаў прыняла хрысціянства і "вера падтупіла іх мячы, дзверы здабычы зачыніліся…"

Арабы складалі пра мячы русаў легенды, казалі, што яны "сулейманавы", гэта значыць зроблены самім Саламонам (у ісламскай міфалогіі Саламон злучаны з самымі чароўнымі тэхналогіямі), і што гэтыя мячы можна сагнуць напалову і яны без перашкодаў  змогуць прыняць пачатковае становішча. Арабы заяўляюць, што мячы гэтак каштоўныя, што іх здабываюць, нават руйнуючы магілы русаў. Думаецца, што меч для руса быў неабходным пахавальным атрыбутам, знакам яго лёсу. Археолагі выявілі ў магілах русаў 2 сагнутых напалову мячы. Русы, ведаючы пра каштоўнасць мячоў, згіналі іх на трызне падчас рытуальных вайсковых пахаванняў, а арабы, якія выяўлялі такія мячы, мабыць, прыдумалі байку, што іх можна разагнуць.

У эпізодзе з забойствам князя Барыса забойцы прыносяць замоўцу адсечаную галаву і меч князя. Пазней гэтым мячом валодаў Андрэй Багалюбскі, які быў забіты ім, у князя была адсечана рука, цела кінута на з'ядзенне сабакам. Русы так  хавалі рабоў. Усё гэта мае аналогіі ў абрадах скіфаў.
Былінны волат Святагор, паміраючы, перадае частку сваёй сілы і меч Іллі Мурамцу.

Сямейная этыка прыхільнікаў Пяруна

Маўрыкій, VI ст.
“Сціпласць іх жонак перавышае ўсякую чалавечую прыроду, так што шматлікія з іх скон свайго мужа шануюць уласнай смерцю і добраахвотна забіваюць сябе…”

"Аповесць мінулых гадоў", XII ст.
Паляне маюць звычай бацькоў сваіх,  рахманы і ціхі: сарамлівыя перад нявесткамі сваімі і сёстрамі, маці і бацькамі; перад свякрухамі і дзеверамі вялікую сарамлівасць маюць; маюць і шлюбны звычай: не ідзе зяць за нявестай, але прыводзіць яе напярэдадні, а на наступны дзень прыносяць за яе - што даюць.
Культ Пяруна - патрыярхальны культ. Сямейныя звычаі палян і русаў глыбока патрыярхальныя. Муж упрыгожваў жонку каштоўнасцямі, а яна павінна была скарацца яму ва ўсім. Перуністы аддавалі за нявесту "ранішнія дарункі" (германскі тэрмін) ці "вена" (на Русі). У русаў быў абрад "разування", калі нявеста здымала абутак жаніха, мыла яго ногі і выпівала ваду. У выпадку, калі дзяўчына апынялася  кранута, то па славянскім звычаі, апісанаму арабамі, муж мог прадаць яе на скрыжаванні дарог. Колькасць жонак і наложніц залежала  ад багацця мужчыны: адна, дзве, сорак ці восемсот. Сыны наложніц не мелі  рацыю сыноў жонак. У IX-X стст. жаночы рабагандаль у русаў меў шырокія маштабы, што вельмі моцна паўплывала на размыванне сямейных традыцый і сэксуальных табу.

Абрад пахаванняў у палян і русаў

Верагодна, першапачаткова перуністы практыкавалі трупапакладанне (чарняхоўская культура), але пасля перайшлі пад уплывам суседніх плямёнаў да крэмацыі (пянькоўская культура). У русаў асноўным і першапачатковым абрадам была крэмацыя.

Ібн-Русце пра славян.

“Калі памірае ў іх хто-небудзь, труп яго спальваюць. Жанчыны ж, калі здарыцца ў іх нябожчык, драпаюць сабе нажом рукі і твары. На іншы дзень пасля спалення нябожчыка яны ідуць на месца, дзе гэта адбывалася, збіраюць попел з таго месца і кладуць яго на ўзгорак. І па сканчэнні года пасля смерці нябожчыка бяруць яны бочачак дваццаць больш ці менш мёда, адпраўляюцца на той узгорак, дзе збіраецца сям'я нябожчыка, ядуць там і п'юць, а затым разыходзяцца. І калі ў нябожчыка было тры жонкі і адна з іх сцвярджае, што яна асабліва кахала яго, то яна прыносіць да яго трупа два слупа, іх убіваюць стаўма ў зямлю, потым кладуць трэці слуп папярок, прывязваюць пасярод гэтага ашэстка вяроўку, яна становіцца на лаўку і канец (вяроўкі) завязвае вакол сваёй шыі. Пасля таго як яна так зробіць, лаву прыбіраюць з-пад яе, і яна застаецца павіслай, пакуль не задыхнецца і не памрэ, пасля чаго яе кідаюць у агонь, дзе яна і згарае”.

Ібн-Русце пра русаў.

“Калі ў іх памірае хто-небудзь са шляхетных, яму выкопваюць магілу ў выглядзе вялікай хаты, кладуць яго туды, і разам з ім кладуць у тую ж магілу яго адзежу і залатыя бранзалеты, якія ён насіў. Затым апускаюць туды мноства харчовых прыпасаў, пасудзіны з напоямі і чаканную манету. Нарэшце, у магілу кладуць жывую каханую жонку нябожчыка. Пасля гэтага  адтуліну магілы закладваюць, і жонка памірае ў зняволенні”.
Гэтыя апісанні можна параўнаць з абрадам Чорнай магілы X стагоддзя ў Чарнігаве, легенду якую прыпісваюць  князю Чорнаму, а гісторыкі - ваяводзе Святаславу Прэтычу. Аднак, пахаванне Чорнай магілы было па тыпу  крэмацыі. Прамыя аналогіі апісанню пахаванняў русаў і славян таксама знаходзяцца ў апісанні Герадотам пахаванняў правадыра скіфаў (V ст. да н. э.): "Калі ў скіфаў памірае цар, то там вырываюць вялікую чатырохкутную яму. Прыгатаваўшы яму, цела паднімаюць на калёсы … і вязуць на калёсах да іншага племя. Жыхары кожнай вобласці, куды прывозяць цела цара, пры гэтым паступаюць гэтак жа, як і царскія скіфы. Яны адразаюць кавалак свайго вуха, абстрыгаюць у кружок валасы на галаве, робяць вакол надрэз на руцэ, разцарапваюць лоб і нос і праколваюць левую руку стрэламі. Пасля аб'езду ўсіх абласцей яны зноў прыбываюць … да царскіх магіл. Там цела на саламяных подсцілках апускаюць у магілу … У астатняй шырокай прасторы магілы хаваюць адну з наложніц цара, папярэдне задушыўшы яе, … канёў, першынцаў усякіх іншых хатніх жывёл, а таксама кладуць залатыя чары … Пасля гэтага ўсе разам насыпаюць над магілай вялікі ўзгорак …" Пахаванне мужа і жонкі ў падвойнай дубовай труне апісана ў быліне пра Міхайлу Патыку. Сэнс сумеснага пахавання тлумачыцца святарствам шлюбу і немагчымасцю жонкі браць шлюб пасля смерці мужа.

Самае падрабязнае апісанне пахаванняў руса пакінуў Ібн-Фадлан, 922 г., вытрымкі:
“І вось яны паклалі яго ў яго магілу і пакрылі яе дахам над ім на дзесяць дзён, пакуль не скончылі краенне яго адзенняў і іх сшывання. А гэта бывае так, што для беднага чалавека з іх ліку робяць маленькі карабель … І вось, калі памёр гэты муж, … то сказалі яго дзяўчатам: "Хто памрэ разам з ім?" І сказала адна з іх: "Я". Такім чынам, даручылі яе дзвюм дзяўчатам (а яны абедзве дочкі жанчыны, вядомай пад імем анёла смерці)… А дзяўчына кожны дзень піла і спявала, вяселілася, цешачыся будучыні. Калі ж прыйшоў дзень … я прыбыў да ракі, на якой (знаходзіўся) яго карабель, - і вось, (бачу, што) ён ужо выцягнуты (на бераг)… Потым (карабель) быў правалочаны (далей), пакуль не быў змешчаны на гэтыя драўляныя збудаванні. І яны пачалі сыходзіць і прыходзіць, і казаці … Потым яны прынеслі лаву, і змясцілі яе на караблі і пакрылі яе сцёганымі  матрацамі, і парчой візантыйскай, і падушкамі з парчы візантыйскай, і прыйшла жанчына старая, якую завуць анёл смерці, і разаслала на лаве подсцілкі, пра якія мы згадалі. І яна кіруе аблямоўваннем яго і падрыхтоўкай яго, і яна забівае дзяўчат. І я ўбачыў, што яна ведзьма  вялікая (і тоўстая), змрочная (суровая). Калі ж яны прыбылі да яго магілы, яны выдалілі ў бок зямлю з дрэва (з драўлянай покрыўкі) і выдалілі ў бок (гэта) дрэва і вынялі яго (мёртвага). І яны панеслі яго, пакуль не ўнеслі яго ў той намёт (кабіну), якая (маецца) на караблі, і пасадзілі яго на матрац, і падперлі яго падушкамі і прынеслі набід, і плод, і духмяныя расліні і паклалі іх разам з ім. І прынеслі збажыну, і мяса, і цыбулю, і кінулі  перад ім, і прынеслі сабаку, і разрэзалі яе на дзве часткі, і кінулі ў караблі. Потым прынеслі ўсю яго зброю і паклалі яе шэрагам з ім (літар. да яго боку). Потым узялі двух канёў і ганялі іх абодвух, пакуль яны абодва не змакрэлі. Потым (яны) разрэзалі іх абодвух мячом і кінулі іх мяса ў караблі, потым прывялі дзвюх кароў (быкоў) і разрэзалі іх абедзвюх таксама і кінулі іх абедзвюх у ім (караблі). Потым даставілі пеўня і курыцу, і забілі іх, і кінулі іх абодвух у ім (караблі). А дзяўчына, якая жадала быць забітай, сыходзячы і прыходзячы ўваходзіць у адну за адной з юрт, прычым з ёй злучаецца гаспадар (дадзенай) юрты і кажа ёй: "Скажы свайму спадару: " я зрабіла гэта з кахання да цябе"." Калі ж прыйшоў час пасля поўдня, у пятніцу, прывялі дзяўчыну;  яны (ужо раней) зрабілі накшталт абвязкі (вялікіх) варот, і яна паставіла абедзве свае ногі на рукі (далоні) мужоў, і яна паднялася над гэтай абвязкай (аглядаючы наваколле) і казала (нешта) на сваёй мове…. "Яна сказала ў першы раз, калі яе паднялі, - вось я бачу майго бацьку і маю маці, - і сказала ў другі (раз), - вось усе мае памерлыя сваякі прысутныя, - і сказала ў трэці (раз), - вось я бачу майго спадара прысутным у садзе, а сад прыгожы, зялёны, і з ім мужы і хлопцы, і вось ён кліча мяне, так вядзіце ж да яго." Потым яе паднялі на карабель … і падалі ёй кубкам набід, і вось яна спявала над ім і выпіла яго. Перакладнік  жа сказаў мне, што яна развітваецца гэтым са сваімі сяброўкамі. Потым дадзены быў ёй іншы кубак, і яна ўзяла яго і зацягнула песню … а мужы пачалі ўдараць дзеравякамі па шчытах, каб не быў чутны гук яе крыку … Потым увайшлі ў намёт шэсць мужоў і спалучыліся ўсе  з дзяўчынай. Потым паклалі яе на бок побач з яе спадаром і двое схапілі абедзве яе ногі, двое абедзве яе рукі, і наклала старая … ёй вакол шыі вяроўку, … і дала яе дзвюм (мужам), каб яны абодва цягнулі яе, і яна падышла, трымаючы (у руцэ) кінжал з шырокім лязом, і вось, пачала ўтыкаць яго паміж яе рэбрамі і вымаць яго … Потым падышоў найблізкі сваяк (гэтага) мерцвяка, узяў дзеравяку і запаліў яе ў агню, потым пайшоў задам, патыліцай да карабля, а тварам сваім "Сапраўды, вы бярэце самага каханага для вас чалавека і з вас самага паважанага вамі і кідаеце яго ў прах (зямлю) і з'ядаюць яго прах і гнюс і чарвякі, а мы спальваем яго ў імгненне вока, так што ён уваходзіць у рай неадкладна і адразу". "Па каханні спадара (бога) яго да яго (вось) ужо паслаў ён вецер, так што ён панясе яго за гадзіну". Потым яны пабудавалі на месцы гэтага карабля … нешта падобнае кругламу ўзгорку і ўзнялі ў сярэдзіне яго вялікую дзеравяку хадангу (з белай таполі), напісалі на ёй імя (гэтага) мужа і імя цара русаў і выдаліліся”.

Абрад мае скандынаўскія і прыбалтыйскія паралелі (пахаванні ў ладдзі), парадак пахаванняў і тлумачэнне русам крэмацыі адпавядае балцкай традыцыі (легенда пра Совіі), роля ветра ў абрадзе адпавядае скіфа-славяна-фракійскім традыцыям (украінскі Вій, асяцінскі Вайуга, старажытнарускі Стрыбог, фракійскае рытуальнае вогнішча-устрына), усталяванне магільнага ідала мае аналогіі ў скіфаў (маляваў продка з мячом, чарай, поясам, фаласам і вусамі - яго знакамі), сарматаў (тамгападобныя  знакі на стэлах) і на поўначы Русі (у Наўгародскай губерні ў XIX веку апісаны ідалы на курганах-жальніках), старая "анёл смерці" і яе дочкі мае прамыя аналогіі ў рускіх казках у выглядзе Бабы Ягі і яе дочак (гэта выява ўзыходзіць да рытуалу крэмацыі, які прыпісваецца рускім летапісам вяцічам).

"Аповесць мінулых гадоў" пра трызну Вольгі па князю Ігару, 945 год:
І паслала да дрэўлян са словамі: "Вось ужо іду да вас, прыгатуйце меды шматлікія ў горадзе, дзе забілі мужа майго, ды паплачуся на магіле яго і ствару трызну па сваім мужу". Яны ж, пачуўшы пра гэта, звезлі мноства мёда і заварылі яго. Вольга ж, узяўшы з сабою невялікую лютву, адправілася ўлегцы, прыйшла да магілы свайго мужа і аплакала яго. І загадала людзям сваім насыпаць высокі ўзгорак магільны, і, калі насыпалі, загадала здзяйсняць трызну. Пасля таго селі дрэўляне піць, і загадала Вольга хлопцам сваім прыслугоўваць ім… І калі ап'янелі дрэўляне, загадала хлопцам сваім піць у іх гонар, а сама адышла недалёка і загадала лютве секчы дрэўлян, і высеклі іх 5000”.

Аповяд "Павесці" пра помсту Вольгі, наогул, мае прамое стаўленне да пахавальнага абраду русаў. Даследнікі заўважылі, што дрэўлянскіх амбасадараў Вольга закопвае ў велізарнай яме жыўцом у ладдзі (гэта скандынаўскі звычай), а іншых - спальвае ў лазні (аналог славянскага пахавальнага вогнішча "скарбы-крады" (калоды)).

У мастацкай літаратуры

Паганскія святы на Русі і культ Пяруна ў тым ліку падрабязна і арыгінальна апісаны ў гістарычным рамане Міхася Казоўскагоа"Дачка імператрыцы" (1999).

Крыніцы
Д. А. Гаврилов, А. Е. Наговицын. Боги славян. Язычество. Традиция. — М.: Рефл-Бук, 2002.
Нататкі
1. Мифы народов мира. Энциклопедия.. — Дрофа. — ISBN 5-358-04214-8
2. 1 2 3 4 Елена Мадлевская Русская мифология. — ЭКСМО. — ISBN 5-699-13535-9
3.Язычество древних славян (рус.). Б. А. Рыбаков. Проверено 5 Апреля 2009.
4.См. Юрьев монастырь

Варыянты чытання двух рунічных надпісаў

Размова ідзе пра надпісы ў Сафійскім саборы ў Канстанцінопале. Асобныя руны і лігатуры (т.е. руны, аб'яднаныя ў групы ў адным складовым графічным знаку) у межах кожнага меркаванага слова я злучыў злучком. Чытанне меркаваных лігатур даю ў фігурных дужках.
Надпіс на падлозе Сафійскага сабора ў Канстанцінопалі я прачытаў так:

Бо ў мяне няма графічнага шрыфта "стандартных" руніцкіх знакаў, то я не змог прадубляваць адпаведнасць меркаваных прачытаных рун "стандартнымі" руніцкімі знакамі. Разам у гэтым надпісе маецца пяць слоў, лік знакаў (рун і лігатур) роўна трынаццаці плюс клічнік. Лік асобных рун - 15. Руна ДИ прадстаўлена асобнымі двума раўналежнымі рысамі прыкладна аднолькавай даўжыні. Сёмы знак утворыць лігатуру, чытаемую як "НЕ-ХЪ", у якой руна "ХЪ" створана верхнім кручком. Апошняе слова пачынаецца з лігатуры: "ПА-ВЕ", дзе руна "ВЪ" утвараецца вяршыняй руны "ПЪ" і дадатковай рысай уверсе. Кручок у рун "КЪ" і "ХЪ" загнуты ў розныя бакі.

Што касаецца ўласна сітаўскага наскальнага надпісу, гісторыя выяўлення і даследавання якога падрабязна апісана ў лісце, то і яна чытаецца рускімі складовымі рунамі (або "рунамі Макошы"). Ва ўсякім разе, чытанне гэтага тэксту надпісу рускімі складовымі рунамі зразумела і дазваляе атрымаць суцэль разумную інфармацыю.

Бо ў дадзеным тэксце маецца шмат складаных лігатур, то, змяняючы паслядоўнасць чытання рун у групе, можна атрымаць рознае чытанне гэтых лігатур. Не маючы навыку чытання падобных тэкстаў, я прапаноўваю сваё чытанне толькі як варыянт магчымага чытання, не лічачы яго завершаным. Канчатковы варыянт чытання няхай застанецца за адмыслоўцамі.
Два варыянта майго чытання тэксту сітаўскага надпісу прыведзены ніжэй. Асобныя руны і лігатуры ў межах кожнага меркаванага слова злучаныя злучком. Чытанне лігатур дадзена ў фігурных дужках. У круглых дужках дадзены наяўны знак, не ўваходны ў побач стаяўшае слова, а ў квадратных дужках дадзены меркаваны адсутны знак. Прамалёўкі сітаўскай надпісы, прыведзены ў лісце, пабіты на дзве часткі. Першую частку надпісу я прачытаў так:

Другую частку надпісу я прачытаў наступным чынам:

што ўвогуле і не патрабуе перакладу, але можа мець некалькі іншы сэнс, які адрозніваецца у залежнасці ад акалічнасцяў напісання тэксту і трактоўкі некаторых руніцкіх знакаў.
У прадстаўленым вышэй варыянце сэнс надпісу зводзіцца да апавядальнага паведамлення. Але гэта толькі ў тым выпадку, калі разрыў у надпісы (40 ) утварыўся пасля яго напісання, і ў згубленым фрагменце маглі змясціцца ад аднаго да трох слоў, адно з якіх удакладняла, што ж яны ўсклалі.
Калі ж непрыдатная для ліста паверхня на месцы надпісу існавала да яе напісання, то меркавана  пасля разрыву тэксту руна "СЪ" маецца перад разрывам тэксту. І тады сэнс надпісу змяняецца, ? гэта можа быць памятны надпіс з нагоды нейкага вялікага няшчасця, які напаткаў гэтых людзей, і маленне пакінутых у жывых да Пяруна аб жалі да іх. Той жа самы сэнс будзе і ў тым выпадку, калі ў згубленым фрагменце надпісу не было ўдакладнення, што менавіта было ўскладзена. У гэтых апошніх выпадках надпіс чытаецца мной некалькі па-іншаму:

«МЪ-И ВЪ-ЗЬ-ЛО-ЖИ-ЛИ СЪ-КЪ-{ЛО-ВА-НО-ВЪ}ЛУ-ДИ ЗЪ-ЛО-И ЛО-ЖИ НО-ЧИ СЪ И-НЬ-И ДЕ-ТИ ДА {ЖЕ-НА}-И СЪ ЧЪ-И-СЪ-ЛО-МЪ {СЪ-ТЪ-А} И-ДЕ КЪ {ПЕ-РУ-НУ} {БО-ГУ} {НА-ВИ} ВЪ ТИ {ХЪ-РА-МЪ}-И-НА И {МО-ЛИ} КЪ {ПЕ-РУ-НО-ВО-И} ЖА-ЛО-СЪ-ТИ», гэта значыць: «МЫ ВОЗЛОЖИЛИ СКЛАВЯНСКИХ ЛЮДЕЙ НА ЗЛУЮ ЛОЖУ НОЧИ С ИХ ДЕТЬМИ ДА ЖЕНАМИ, ЧИСЛОМ СТА, ПРИШЛИ К ПЕРУНУ – БОГУ НАВИ В ЭТОТ ХРАМ И ВЗЫВАЕМ К ПЕРУНОВОЙ ЖАЛОСТИ».

Зварот да Пяруна, як да Бога тагасветнага міру робіць другі варыянт чытання гэтага надпісу найболей верагодным. Тое, што надпіс пісалі славяне, несумнеўна, але самаідэнтыфікацыя "склавянаў людзі" мяркую, што дзесьці ў межах дасяжнасці жылі і іншыя людзі, не славяне.

Некаторыя зацемкі да прапанаванага чытання тэксту сітаўскага надпісу. Акрамя першай руны "МЪ", якая складаецца з падзеленых элементаў, асобнымі двума прыкладна раўналежнымі і роўнымі па даўжыні рысамі напісаныя руны "ДЕ", "ДА" (іх у надпісы тры). Адна з рун "ЖИ" (у слове "ЛОЖА") мае дадатковую ніжнюю частку цэнтральнай мачты, што робіць яе падобнай на літару "Ж" кірыліцы, але можа апынуцца не прачытанай мной лігатурай. Адна з трох рун "КЪ" намалявана люстрана. Напісанне некаторых рун "ВЪ" і "СЪ", а таксама рун "ЗЪ" і "ЖИ" вельмі падобна. У прапанаваным тут чытанні сітаўскі надпіс утрымоўвае 28 слоў, якія складаюцца з 71 руны. Восем лігатур з дзевяці прачытаных утвараюць устойлівыя самастойныя словы.