УЗЫ - паўночна-каўказскі народ, які з'явіўся ў гісторыі неўзабаве пасля Р. Хр. Першапачаткова іх імя па-грэцку пісалася, як Удзі, Удзіны, Уці, а прамаўлялася - Удзі, Удзіны, Утсі. Разам з тым, звонкія Д і Т у Грэкаў часта пераходзілі ў 3 і С, што не раз назіраецца і ў імёнах Баспорскіх надпісаў: Бендзіс-Бензіс, Фадзінамос-Фазінамос, Гдоўс-Гзоўс (Корпус Боспорских надпісей, М.-Л. 1965, з. 386, 808). У Пракопа Кесарыйскага імя Тзаны часам пішацца як Саны. Па гэтаму ж чынніку каўказскае племянное імя Адыге ў Грэкаў звярнулася ў Зігі і Зіхі, а Удзы ў Канстанціна  Багранароднага набылі напісанне "Узы", як агульнае найменне не толькі для саміх Удзаў, але і для іншых плямёнаў скіфскага кораня.

Спачатку Узы  пражывалі ў раёне Церака і Кумы; пасля нашэсця Гунаў (375 г.) яны былі прымушаны сысці за Волгу, адначасова з Тарэтамі  і Сіракамі. Іх сумеснае знаходжанне там і роднасныя сувязі пацвярджаюцца пахаваннямі. Прадметы іх матэрыяльнай культуры паказваюць на іх асноўную сувязь з паўночным  Каўказам. У канцы дзявятага стагоддзя яны выйшлі з-за Волгі да Дона. Канстанцін  Багранародны  распавядае, што яны выгналі Печанегаў з іх зямлі і занялі яе самі. Печанегі перавандравалі на паўднёвыя берагі Дняпра. У 948 г. Узы  пражывалі на паўдарогі ад іх да Мардвы і на той жа адлегласці ад Печанегаў, як і Хазары (пяць дзён шляху). Такім чынам, не далей, чым у стэпах паўночнай часткі Дона (Об Управлении Империей, гл. 37).  Відавочна па тым  жа чынніку, што яны пражывалі на ранейшай зямлі Печанегаў,  шмат хто, па ўласным жаданні засталіся сярод Узаў (пра гэта - там жа), персідская геаграфія таго часу, Гудуд ал Алэм заве іх усіх Казарскімі Бачанакамі. У XI веку, пад ціскам Кыпчакоў-Полаўцаў Узы перавандравалі бліжэй да Дняпроўскіх Славян. Там іх зналі, як Торкаў-Берандзеяў і ўключылі ў агульную мянушку Чорных Клабукоў ці Чаркасаў.

У рускай навуцы прынята лічыць Узаў часткай Туркменаў-Агузаў і нават сваякамі Турак-Сельджукаў, але такое меркаванне не знаходзіць пацверджання ні ў іх імі, ні ў дадзеных археалогіі.

Калі паўстала пытанне пра пахавальны абрад Торкаў, яго хібна аднеслі да тыпу агузскіх пахаванняў і з тых часоў савецкія археолагі паглыбляюць гэту памылку, хоць павінны ведаць, што паўночна-каўказцы, а ў тым ліку і Узы -Торкі, хавалі сваіх нябожчыкаў не так, як Агузы. Ібн Фадлан, аўтар 922 г., апісвае агузскае пахаванне зусім не падобна з торчаскім (гл. Торчаўскія пахаванні). У магіле ў Узаў -Торкаў нябожчык ляжыць у падбіванні (падкопе), а конь (заўсёды адзін) пакладзены з левага боку ад яго некалькі вышэй на земляной прыступцы. Па апісанні ж Ібн Федлана нябожчыка ў магіле саджалі, накрывалі яе насцілам, на якім узводзілі "нешта накшталт купалы з гліны". Толькі пасля гэтага, як ён кажа, "возьмуць яго канёў і ў залежнасці ад іх колькасці заб'юць з іх сто галоў, ці дзвесце галоў, ці адну галаву і з'ядуць іх мяса, акрамя галавы, ног, скуры і хваста. І, права ж, яны расцягваюць гэта на драўляных збудаваннях"(А.П. Ковалевский. Книга Ахмеда Ибн Фадлана. Харьков, 1956).  Сапраўды таксама перакладае гэта апісанне і Бартольд: "Нябожчыка саджалі ў адзежы і ўзбраенні ў глыбокую магілу, уладкованую на падабенства жылля", "магілу засыпалі і ўзводзілі над ёй гліняны збор. У памяць нябожчыка рэзалі ад 100 да 200 галоў скаціны; чэрапы, скуру і хвасты вешалі на дрэвах"" (В.В. Бартольд, Сочинения, Москва, 1963, т. II, ч. 1, с. 565). Імя Агузаў савецкія  навукоўцы зусім адвольна скарачаюць ў Узы.  Гісторыя Агузаў добра вядомая па старажытных крыніцах.  Рашыд ад Дын, Махмуд Кашгарскі  і Абу-л-Газі даюць поўныя спісы іх дваццаці чатырох плямёнаў. Сярод іх Узаў  і Торкаў няма.

Старадаўнія рускія гісторыкі завуць Узаў  імем Уці. Таксама заве іх Готліб Байер у нямецкай гісторыі Азова. У Тацішчава - Узійцы ці Усы.

Сінонімы дарэчы Узы:

Вузы (узы) гл. цяжар, кайданы, сеткі, звяз || накладаць вузы (узы)

Крыніца: http://glossword.info

Геаграфічныя назовы на тэрыторыі Беларусі, злучаныя з усамі.

в. Усса> Менская вобласць > Койданава > Фаніпольскі

х. Усса>Менская вобласць > Стаўбцы > Налібоцкі

в. Вялікая Уса> Менская вобласць > Узда >Ліцьвянскі

в. Малая Уса> Менская вобласць > Узда >Ліцьвянскі

в. Усохі> Менская вобласць > Смілавічы >Грэбенецкі

в. Усохі >Менская вобласць > Барысаў >Іканскі

в. Усохі >Менская вобласць > Крупкі >Крупскі

в. Усохі>Менская вобласць > Чэрвень >Грэбенецкі

п. Усяж >Менская вобласць > Смалявічы >Усяжскі

в. Усяжа >Менская вобласць > Смалявічы >Прылепскі

в. Прылепская Усяжка >Менская вобласць > Смалявічы >Прылепскі

в.  Усяжа>Менская вобласць > Жодзіна >Прылепскі

п. Усяж>Менская вобласць > Жодзіна >Усяжскі

в. Прылепская Усяжка>Менская вобласць > Жодзіна >Прылепскі

в. Усаўшчына >Менская вобласць > Мядзел >Старагабскі

в. Усенікі >Гарадзенская вобласць > Гародня >Сапоцкінскі

в. Усава >Гарадзенская вобласць > Гародня >Сапоцкінскі

х. Уснар-Дольны>Гарадзенская вобласць > Вялікая Береставіца>Макаравецкі

в. Усая >Віцебская вобласць > Ушачы >Дуброўскі

в. Усая >Віцебская вобласць > Ушачы>Веркудскі

в. Усяны> Віцебская вобласць > Браслаў > Межанскі

в. Усяны> Віцебская вобласць > Браслаў > Зарачскі

в. Усаўцы> Віцебская вобласць > Міёры > Новапагостскі

в. Усава> Віцебская вобласць > Глыбокае > Пліскі

в. Усы>Віцебская вобласць > Шуміліна >Каўлякоўскі

п. Усвіж-Бук>Віцебская вобласць > Талочын >Талочынскі

в. Усохі>Магілёўская вобласць > Быхаў > Краснаслабодскі

в. Усохі>Магілёўская вобласць > Клічаў> Бацэвіцкі

в.  Усакіна>Магілёўская вобласць > Клічаў > Патокскі

в. Усушак>Магілёўская вобласць > Чавусы > Антонаўскі

в. Усціж > Магілёўская вобласць > Асіповічы > Ліпенскі

в. Усаў>Гомельская вобласць > Лельчыцы >Грэбенеўскі

п. Усохі>Гомельская вобласць > Ветка>Свецілавіцкі

в. Усохі>Гомельская вобласць > Добруш > Кругавец-Калінінскі

п. Усошнае>Гомельская вобласць > Чачэрск > Нісімкавіцкі

Прозвішчы: Усакоўскі, Усьціновіч (старажытныя беларускія шляхетныя роды), Усаў, Ус, Усастаў, Усатаў, Усатых, Усацюк, Усачоў , Усенка, Усенкоў, Усік, Усікаў, Усін, Усішчаў, Ускаў

Са спісу войска ВКЛ 1528 года

Ус Лавринец, з. Бельскай з-лi Падляшскага в-д. 163 адв.

Геаграфічныя назовы за мяжой, злучаныя з усамі.

Уссурыйск — Расія

МІФАЛОГІЯ

Усуд

У МІФАЛОГІІ паўднёвых славян так клічацца бажаство - вяршыцель лёсу. Па сваім капрызу яно рассыпае ў раскошным палацы то золата, то гліняныя тронкі - так нараджаюцца багатыя і бедныя, шчаслівыя і няшчасныя

Суд, Усуд

В.В.Іванаў,В.Н.Тапароў

Суд, Усуд (рус. Суд, сербахарвац. Усуд, роднасна "суд", "лёс") - у славянскай міфалогіі істота, якая кіруе лёсам. У сербскай казцы Усуд пасылае Срэчу ці Несрэчу - увасабленне лёсу-долі.  У дні, калі Усуд рассыпае ў сваім палацы золата, нараджаюцца тыя, каму наканавана быць багатымі; калі Усуд рассыпае ў халупе чарапкі - нараджаюцца беднякі. З СУДОМ злучаны таксама персаніфікаваныя ўвасабленні лёсу - судзеніцы, пар.  "судзінушка" (галоўным чынам у плачах).

Ляжаўшая ў аснове імя СУД міфапаэтычная формула адлюстравана таксама ў агульнаславянскіх імёнах тыпу Судзіслаў, адлюстроўваючы  яшчэ больш раннюю індаеўрапейскую крыніцу (абрадавая формула са значэннем "здабываць славу" - "рабіць знакамітым"). Да таго ж кораню ўзыходзіць імя грэцкай Феміды, таму персаніфікаванае ўвасабленне СУДА можна лічыць архаізмам славянскай міфалагічнай перадправавой традыцыі, якая адлюстроўвае істотныя рысы агульнаіндаеўрапейскай.

(Г.І.: мне думаецца, што з культам гэтага бажаства звязаны таксама назоў шырока вядомага племені – судувы)

Падрыхтавала Галіна Арцёменка