Харваты

ХАРВАТЫ, хрваці (саманазва), народ, асноўнае насельніцтва Харватыі (3,71 млн. чалавек, 1991). Жывуць таксама ў Сербіі, якая ўваходзіла у Рэспубліку Югаславія (109 тыс. чалавек, 1991, перапіс), Босніі і Герцагавіне (755 тыс. чалавек), Нямеччыны (150 тыс. чалавек), Аўстрыі (100 тыс. чалавек), Вугоршчыны (15 тыс. чалавек), Італіі (15 тыс. чалавек), Румыніі (8 тыс. чалавек), ЗША (120 тыс. чалавек), Канадзе (70 тыс. чалавек), Аўстраліі (147 тыс. чалавек). Агульная колькасць 5,65 млн. чалавек.

Харваты кажуць на харвацкай мове паўднёвай падгрупы славянскай групы індаеўрапейскай сям'і. Дыялекты - штокаўскі (на ім кажа асноўная частка харватаў, на аснове яго ікаўскага паддыялекта склалася літаратурная мова), чакаўская (галоўным чынам у Далмаціі, Істрыі  і на выспах) і кайкаўская (галоўным чынам у наваколлях Заграбу і Вараждзіна). Пісьменнасць на аснове лацінскай графікі. Вернікі - каталікі, невялікая частка - праваслаўныя, пратэстанты, а таксама мусульмане.

Продкі харватаў (плямёны качычы, шубічы, свачычы, магаравічы і інш.), перасяліўшыся разам з іншымі славянскімі плямёнамі на Балканы ў VI-VII стст., рассяліліся на поўначы Далмацінскага ўзбярэжжа, у Паўднёвай Істрыі, у міжрэчча Савы і Дравы, на поўначы Босніі. У канцы IX стагоддзя склалася харвацкая дзяржава. Напачатку XII стагоддзя асноўная частка харвацкіх земляў была ўлучана ў склад Вугорскага каралеўства, да сярэдзіны XV стагоддзя  Венецыя (яшчэ ў XI веку якая захапіла частку Далмаціі) завалодала харвацкім Прымор'ем (за выключэннем Дуброўніка). У XVI веку частка Харватыі была пад уладай Габсбургаў, частку захапіла Асманская імперыя (у гэты перыяд частка харватаў прыняла іслам). Для абароны ад асманскага нашэсця была створана ўмацаваная паласа (так званая Ваенная мяжа); асноўнае яе насельніцтва (атрымала назву гранічары) складалі харваты і сербы - уцекачы з Усходняй Харватыі, Сербіі, Босніі. У канцы XVII - пачатку XVIII стст. землі харватаў цалкам увайшлі ў склад імперыі Габсбургаў. З другой паловы XVIII стагоддзя Габсбургі ўзмацнілі палітыку цэнтралізацыі і германізацыі, што пхнула Харватыю на прызнанне ў 1790 залежнасці ад Вугорскага каралеўства. Вугорскія ўлады сталі праводзіць палітыку мадзь’ярызацыі. У 1830-40-х гг. разгарнуўся грамадска-палітычны і культурны рух (ілірызм), накіраваны на адраджэнне нацыянальнай харвацкай культуры. У 1918 харваты і іншыя югаслаўскія народы распаўшай Аўстра-Вугоршчыны аб'ядналіся ў Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 - Югаславія); частка харватаў Адрыятыкі патрапіла ў 1920 пад уладу Італіі. Пасля 2-й сусветныя войны харваты ўвайшлі ў Федэратыўную Народную Рэспубліку Югаславію (з 1963 - СФРЮ), з якой у 1991 вылучылася незалежная Рэспубліка Харватыя.

З прычыны адрознення гістарычных лёсаў і геаграфічных умоў склаліся 3 гісторыка-этнаграфічныя вобласці, заселеныя харватамі, - Адрыятычная (Прымор'е), Дынарская і Панонская. Аднак выразных меж паміж імі няма. Захоўваюцца рэгіянальныя групы (загорцы, медзь’юмурцы, прыгорцы, лічане, фучкі, чычы, буньеўцы і інш.).

Традыцыйныя заняткі - земляробства (збожжавыя, лён і інш.), садоўніцтва, вінаградарства (асабліва ў Прымор'і), жывёлагадоўля (у горных раёнах ), рыбалоўства (першым чынам на Адрыятыцы). Рамёствы - ткацтва (пераважна Панонія), пляценне карунак (Адрыятыка), гафт, ганчарства з адмысловым спосабам абпалу (у Дынарскай вобласці), апрацоўка дрэва, металу, скуры.

Узнікненне шматлікіх гарадоў (Задар, Спліт, Рыека, Дуброўнік і інш.) Адрыятычнага ўзбярэжжа злучана з грэцкай і рымскай эпохамі. Для іх характэрны вузкія стромкія, часам ступеністыя вулачкі з каменнымі дзвюх- і трохпавярховымі хатамі. У раўніннай Харватыі гарады ўзнікалі пазней, галоўным чынам на скрыжаваннях дарог як гандлёва-рамесныя цэнтры. Сельскія селішчы былі двух тыпаў - скучаныя (частка раўніннай Харватыі, Прымор'я і выспаў) і раскіданыя (пераважаюць у гарах, сустракаюцца і ў Далмаціі). Распаўсюджаны сёлы з вулічнай планоўкай, асабліва ў раўніннай частцы. Традыцыйнае жыллё каменнае (горныя раёны, Прымор'е, выспы), зрубное ці каркаснае з двухсхільным дахам. У пагорыстых мясцовасцях хаты будавалі пераважна аднапавярховыя на высокім падмурку, на ўзбярэжжы  і на выспах - двухпавярховыя. Трубы каменных хат імкнуліся аформіць хораша, каб прадэманстраваць дастатак гаспадара. Планоўка галоўным чынам двухраздзельная, хоць здаўна існавала  і трохраздзельная  хата. Для абагравання і падрыхтоўкі ежы выкарыстоўвалі духавую печ.

Традыцыйная адзежа пераважна з даматканага льнянога палатна (Панонія), сукна (Дынарская вобласць), у Прымор'і таксама з шаўковых тканін: у мужчын – тунікападобная кашуля і парткі, курткі, камізэлькі, накідкі, плашчы, паясы з металічным аздабленнем (мужчынскія і жаночыя), абутак – опанкі  (з суцэльнага кавалка скуры), боты; у жанчын - доўгая ці кароткая тунікападобная кашуля, упрыгожаная карункамі (Прымор'е) ці гафтам і тканым узорам (Панонія і Дынарская вобласць), блузы, камізэлькі, паясы, фартухі, шырокія спадніцы ў зборку, плашчы і інш. Святочная адзежа багата ўпрыгожвалася гафтам, карункамі, манетамі і іншымі металічнымі ўпрыгожваннямі, асабліва ў Дынарскай вобласці.

Аснову ежы складалі хлеб (прэсны ці кіслы), кукуруза, бульба, гародніна, кісла-малочныя прадукты, на ўзбярэжжы і на выспах - рыба, у вабласцях, дзе была развіта жывёлагадоўля, - мяса; у іншых рэгіёнах  яго елі па святах і падчас цяжкіх сельскагаспадарчых прац.

У харватаў доўга захоўваліся супольныя традыцыі - узаемадапамога, самакіраванне і г. д. Яшчэ ў XIX веку існавалі перажыткі мужчынскіх звязаў, вялікая (задружная) сям'я. Раскладанне задруг раней пачалося ў Прымор'і, у іншых вабласцях Харватыі масавыя іх часткі адзначаліся ў канцы XIX стагоддзя.

У вусновай народнай творчасці харватаў значнае месца займае гераічны эпас. Развіта народная драма, элементы якой увайшлі ў каляндарную (напрыклад, масленічную) і ў сямейную абраднасць. Распаўсюджаны песні тыпу прыпевак, якія выконваюцца часцей за ўсё падчас танцаў. Танцы карагодныя (кола) ці парныя.

Сярод сучасных харватаў распаўсюджана гарадская культура. Шматлікія працуюць у прамысловасці, на транспарце, у сферы абслугоўвання. Сфармавалася нацыянальная інтэлігенцыя.

Крыніца: http://etnolog.ru/people.php?id=HORV

Геаграфічныя назовы ў Беларусі, злучаныя з медзь’юмурцамі

в. Медзенка> Менская вобласць > Беразіно >Высокагорскі

в. Медзюкі>Віцебская вобласць > Браслаў >Опсаўскі

в. Медзенае> Менская вобласць > Мар’іна Горка > Вецеравіцкі

в. Медзенае>Менская вобласць > Мар’іна Горка > Селецкі

в. Меднікі>Гарадзенская вобласць > Ашмяны >Каменалогскі

х. Медзелішкі>Гарадзенская вобласць > Астравец >Тракенікскі

в. Медна> Брэсцкая вобласць > Брэст > Знаменскі

в. Медзеневічы>Брэсцкая вобласць > Баранавічы >Медзеневіцкі

Прозвішчы: Мядзьвецкі, Мядэкша – старажытныя беларускія шляхецкія роды

Са спісу войска ВКЛ 1528 года:

Мединович Довят, б. Вяленскай вол. Жамойцкай з-лi 242

Геаграфічныя назовы за мяжой, злучаныя з медзь’юмурцамі

Медан — Інданезія
Медзельін — Калумбія
Медзіна — Саудаўская Аравія

МІФАЛОГІЯ.

МЕДЗЬ

Метал, які ўваходзіў у традыцыйную сімвалічную тэтраду золата – серабро – М. – жалеза. У разгорнутым выглядзе гэтая трэада амаль не сустракаецца ў тэкстах, але ёсць надзейныя кантэксты, дзе яна імпліцытна прысутнічае і пры гэтым у цікавай праекцыі на сістэму пола – ўзроставых стасункаў. Параўн. у замове на адмаўленне “закручанага чалавека”: “Па Сіянскай гары Божа Маці хадзіла, у прыполі трое ключоў насіла: адные жалезныя, другія медныя, трэція залатыя. Жалезныя – мужчынскія, медныя – жаночыя, залатыя – дзявочыя”. Прапушчанай тут пазіцыі “сярэбраныя” відавочна адпавядае “хлапечыя”.  І,  такім чынам, уся тэатрада распадаецца на два кшталты дыядаў: 1) жалеза, М. – серабро, золата/ старэйшыя – маладзейшыя; 2) жалеза, серабро – М., золата/мужчынскае – жаночае. Гэтыя  прапорцыі падтрымліваюцца  і  іншымі  матэрыяламі.

Так,  першая выяўляецца ў вядомым казачным  матыве “трох царстваў” (меднага, сярэбранага і залатога): менавіта ў медным “царстве” жыве старэйшая з трох паняволеных Змеем сясцёр – царэўнаў.  Гэтаксама з М. і жалезам звязваюць паданні пра асілкаў пракаветных часоў,  калі на нашай зямлі яшчэ толькі з’явіліся першыя людзі (“Струменту ў іх пашці ніякага не было. Кажуць, што ў іх быў на ўсіх адзін тапор, ды і той не жалезны, пра гэта дзяды не сказывалі настаяшча,  мусіць, запомнілі”).  Другая прапорцыя падтрымліваецца ў замовах суадносінамі накшталт  “замкі медныя” – “ключы срэбныя” з натуральнай праекцыяй у дыяду жаночае – мужчынскае  або “мядзяны вароты, залаты замкі”, дзе і вароты і замкі маюць жаночую сімволіку.

У сваю чаргу трыяда  золата – серабро – жалеза мае праекцыю ў колеравым кодзе, дзе ёй адпавядае трыяда чырвоны – белы – чорны колеры.  Першая трыяда  не мае нагэтулькі адназначнай колеравай праекцыі. Так, з аднаго боку,  можна меркаваць суадносіны накшталт М. – серабро – золата і чырвоны – белы – жоўты  (параўн. тры яскаркі – чырвоную, жоўтую і белую ў паданні пра паходжанне  беларусаў, гл. Бай),  але, з другога боку, ёсць тэкставыя падставы для прымання і такой прапорцыі, як М. – серабро – золата/сіні  (зялёны?) – белы – чырвоны  (параўн. у замове на захаванне плода: “А на сінім моры ляжыць сіней медзі камянь. Як гэтаму сіню – медзю камяню наверх ня ўсплываці,  каб і так рабе божай младзенца не свергаць”).

Часам базавая тэтрада распадаецца на шэраг дыядаў з папарнымі супрацьпастаўленнямі металаў:  жалеза – медзь, медзь – серабро, серабро – золата , медзь – золата (Змей дзьме чыгунны ток, Іван – медны, Змей – медны, Іван – сярэбраны; змей – сярэбраны, Іван – залаты;  або Змей дзьме медны ток, а Іван – залаты).

Паводле прыродных і спажывецкіх якасцяў металаў, трыядзе М. – серабро – золата ставіцца ў адпаведнасць пэўная аксіялагічная шкала. Пры гэтым М., натуральна, разумеецца як найгоршы з металаў трыяды. Аднак менавіта выбар героем М. або меднага прадмета (як і самага горшага жарэбчыка і г. д. у іншых выпадках) абарачаецца для героя казкі будучым поспехам. Так, з трох ключоў – залатых, сярэбраных і “ржавых медных” – адамкнуць ільва герою ўдаецца толькі іржавымі меднымі  (“пра Івана бядняцкага сына”). Гэтаксама, выбраўшы з трох крэслаў – залатога, сярэбранага і меднага – менавіта меднае, ён атрымлівае сабе за жонку малодшую прыгажуню сястру – царэўну. У казцы “Шчасце даражэй за ўсё” дзядок дэманструе герою тры “краваці” – медную, сярэбраную і (не названую яўна, але відавочна – залатую), з яікх на адной адпаведна стогны і плач, на другой – папераменна то весела, і якім адпавядаюць тры “планеці”: “…калі чалавек нараджаецца на первай планеце, як ён ні стараецца ў жыцці, яму цяжка…дабіцца харошага. Усё роўна плоха пападае, і ўсё. А калі чалавек нараджаецца на планеце сярэдняй, дак у яго пераменнае жыццё бывае: бывае і цяжка, , і перажывае ўсё, і бывае харашо – пераменнае жыццё. … А калі чалавек нараджаецца на свет на трэцяй планеце, як бы ён ні рабіў, дажа нехарашо, ўсё роўна ў яго будзе добра. Гэты чалавек мае ў жыцці вялікае шчасце”. Герой казкі нарадзіўся на першай нешчаслівай планеце, але дзякуючы парадзе дзядка жаніўся з жонкай з “трэцяй планеці”. Абніжаны семіятычны статус М. адносна золата і серабра выяўляецца і ў прымаўках кшталту:”Госць першы дзень – злота, другі дзень – срэбра, а на трэці – медзь і дадому едзь”.

Як і іншыя металы, М. у народнай культуре мае даволі высокі семіятычны статус. М. абумоўлены тым, што гэта рэчыва, здабытае ў прыродзе, але шляхам апрацоўкі (выплаўкі, коўкі, апільвання) пераведзенае ў сферу культуры, у чалавечы свет. Гэтае падвойнае паходжанне М. падвойвае і яе сімвалічнае функцыяванне ўва універсуме традыцыйнай культуры. Семіятызацыя М., як і металаў наагул, абапіраецца на яе прыродныя ўласцівасці – цвердзіню. Траываласць. Таму найбольш пашыраныя ў тэкстах розных жанраў вобразы прадметаў з М., якія запіраюць, замыкаюць ахоўную прастору: мядзяныя “вароты”, “дзверы”, “вярэі”, “замкі”, “зашчэпачкі”, а таксама “дамы”, “дварцы”, “двары”, “замкі”, медны гарлач з запячатаным у ім зачараваным духам, “медныя горы”, якія паўстаюць з кінутага героем каптура як перашкода на шляху пераследніцы – ведзьмы, “касцёлак” на гаспадаровым двары, з М. выліты, срэбрам накрыты (у валачобнай песні), медныя (а таксама сярэбраныя і залатыя) шапка і адзежа (казка “Меднае Чудавішча”). Тую ж семантыку нясуць і вобразы “медзяных стаўпоў”, меднага ( таксама сярэбранага і залатога) токаў або мастоў, на якіх адбываецца бойка героя са змеем, меднай, сярэбранай і залатой аброці, каб забрытаць адпаведна мядзведзя, тыгра і льва.

М., як рэчыва, што стасуецца з іншасветам, можа маркіраваць некаторых міфалагічных або казачных персанажаў. Так, беларускаму фальклору вядомы такія персанажы, як Меднае Чудавішча ( у якога тры дамы – медны, сярэбраны і залаты – і які дапамагае герою, тройчы падараваўшы адзежу і шапку з адпаведных металаў), мядзяны воўк у аднайменнай казцы з выразным ініцыяцыйным сюжэтам, кантамінаваным з сюжэтам “звярынае малако”, “сцень медзяны” ў адпаведнай замове. Залатыя рожкі, мядзяныя ножкі, сярэбраны язык мае “богава кароўка” ў замове ад урокаў карове. У замовах “цар- воран” або “пціца Галіца” маюць або медныя кокці, або дзюбкі, або крылле (іншыя часткі – з золата, серабра або жалеза ў розных камбінацыях). Медныя кіі ці пруты выступаюць у замовах як прылады пакарання змяі ў руках св. Юр’я. Гэтыя ж святы залатымі, сярэбранымі і меднымі ключамі замыкае дванаццаць замкоў у замове на захаванне плода. Герой казкі “Іван – Васільевіч – стралок” хітрасцю здабывае ў купцоў медную трубачку і малаточак, якімі як стукнеш, то выскокваюць  салдаты ў поўнай баявой амуніцыі. Апроч іншых прадметаў у фальклорных тэкстах сустракаюцца медныя трубы, медны кацёл, медная печ ( з другога боку, печ у загадках згадваецца як “медзяная гара”), медная “чарапаха” на тры вядры, “медзяны кубак” ( у каляднай песні паненцы: “Перша надоб’е – медзяны кубак, // Другое надоб’е – срэбна талерка, // Трэце надоб’е – залаты персцень.// Медзяны кубак – к запіваннечку, // Срэбна талерка – к дараваннечку,// Залаты персцень – то к вянчаннечку”). Тры дна (меднае, сярэбранае і залатое) мае незвычайны Тураў калодзеж, паводле падання, вырыты самім князем Турам – легендарным заснавальнікам горада Турава. Калі прарвецца апошняе, залатое, дно, настане канец свету і ўся зямля ператворыцца ў суцэльны акіян.

Сімвалічнае абрадавае значэнне мелі і медныя грошы. Калі малады адпраўляўся да вянца, то клаў у халявы ботаў медныя або сярэбраныя грошы, каб жыццё ў шлюбе было заможным. З гэтымі ж мэтамі падчас вянчання маладым кладуць “на падношку” па меднай манеце. Параўн. і адпаведныя выслоўі: “Дару жменю медзі, каб былі дзеці як мядзведзі”, “Дару жменю медзі, каб былі дзеці як мядзведзі”, “Дару грошы медныя, каб ніколі не былі бедныя” і пад.

Крыніца: http://rv-blr.com/dictonary?alpha=&authenticity_token=7ac738a48b166025e45f6b2c67b725bd415bc85e&page=1

“Дарую вам медзі, каб дзеці былі, як мядзведзі”

Медзь — чырвона-аранжавы метал стаў сімвалам зямнога святла і цяпла, а таксама асацыіраваўся з моцным здароўем: “Дарую вам медзі, каб дзеці былі, як мядзведзі”, прыгаворваюць і сёння на вяселлях, ідучы “на каравай”.

* Нашы продкі лічылі, што з дапамогай медзі багі даруюць людзям здароўе і выкарыстоўвалі гэты метал з лекавымі мэтамі. Чыстую медзь засыпалі ў раны, тым самым папярэджваючы шматлікія інфекцыйныя захворванні. Сёння навукоўцы даказалі, што гэты метал сапраўды з’яўляецца цудоўным танізіруючым сродкам для печані і лімфатычных вузлоў. З гэтай нагоды нашы продкі насілі бранзалеты з медзі на руках і нагах. 
* З медзі выраблялі бубны і званочкі, якія выкарыстоўвалі ў розных народных рытуальных дзеяннях. Званы медзяных званочкаў павінны былі “ачысціць” дарогу ад нячыстай сілы. Таксама медзь выкарыстоўвалі для вырабу царкоўных званоў.

* Медныя манеты клалі ў ложак маладым, каб забяспечыць ім працяглае сумеснае жыццё і здаровых дзяцей.

Аксана Катовіч, Янка Крук

МЕДЗЬ НА КОНСКАЙ ЗБРУІ

Наўрад ці можна знайсці яшчэ адно павер’е, гэтак папулярнае некалі ў сельскіх раёнах Англіі. Грозды  зіготкіх і звінючых медных упрыгожванняў доўгі час былі адметнай прыкметай любога сялянскага каня і зніклі толькі тады, калі трактары выцеснілі коней  з сельскай гаспадаркі.Ніхто і ніколі не бывае гэтак суеверны, як людзі, якія жывуць "ад зямлі" і што залежаць ад капрызаў прыроды. Даўно конь быў галоўным памагатым земляроба; калі селянін, губляў каня, ён станавіўся бездапаможным. Таму коней  усімі мажлівымі спосабамі абаранялі ад ведзьмаў, ад сурокаў і ад д'ябла.

Крыніца ідэі пра тое, што бліскучая і звінючая медзь можа абараніць ад злых духоў, утоена ў імзе стагоддзяў (ніжэй мы згадаем некалькі тэорый, якія тлумачаць гэтыя павер’і), але селянін сапраўды верыў у гэта і абвешваў свайго каня меднымі ўпрыгожваннямі. І заўсёды начышчаў іх да бляску, нават калі конь быў брудны  і невычышчаны.І ў выніку: калекцыянаванне "конскай медзі" сёння з'яўляецца даволі дарагім хобі.Ужыванне медзі супраць паскуддзя цудоўна ўпісваецца ў сімвалічную сістэму, якая існавала ў саксаў, ранніх брытаў і яшчэ больш старажытных народаў. Дарэчы, кітайцы яшчэ некалькі тысяч гадоў назад верылі, што звон медных прылад палохае чарцей, таму яны выкарыстоўвалі (і дагэтуль выкарыстоўваюць) гонгі ў сваіх рытуалах экзарцызму.

Нават у наш  час у Кітаі, у гарачыя летнія дні, калі ўзрастае смяротнасць насельніцтва, мясцовыя жыхары ўладкоўваюць працэсіі з гонгамі, каб адагнаць ці выгнаць злых духоў.У японцаў майстар рытуалу, які ўкладвае нябожчыка ў труну, атрымлівае ад яго сваякоў меднае кальцо, якое ён прывязвае да сваёй левай рукі і не здымае, пакуль не выканае сваю працу. Кальцо  павінна абараніць яго ад шкоды, якая прычыняецца духам мерцвяка. Пар. славянскія народныя павер'і, злучаныя са званамі. Паводле народных уяўленняў, звонавы звон (гэтак  жа як і гук званка) адпужвае нячыстую сілу.

Медэйна

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Медэйна

Медэйна ці Медэйне (часта змешваецца са Жварунай) - багіня лясоў, дрэў і жывёл, адно з галоўных бажаствоў літоўскай (не літоўскай, а ВКЛ)  міфалогіі.

Самае ранняе згадванне - XIII стагоддзе, Іпацьцеўскі летапіс. Прысутнічае ў пераліку багоў, якім маліўся кароль Міндаўг.

У хроніцы Малалы адначасова з Медэйнай згадана Жваруна. У XV веку польскі гісторык  Ян Длугаш параўноўвае Медэйну з рымcкай Дыянай. Яе згадваюць таксама Мікалаюс Даукша, Ян Ласіцкі, хроніка Быхаўца.

Па меркаванню  Альгірдаса Юліуса Грэймаса, Медэйна ўяўляецца самотнай, пачуццёвай, прыгожай, аднак не жадаўшай замужжа дзяўчынай, паляўнічай ці ваўчыцай (Вілкмерге - маладая ваўчыца).

Лічыцца, што некаторыя святыя камяні, якія названы "стопы зайцаў", былі месцамі культу Медэйны.

Пасля водахрышча Літвы (не Літвы, а ВКЛ) культ Медэйны паступова сышоў на нішто, статут яе зраўняўся са становішчам духу лясоў, Лаумы.

Крыніцы

(Г.І.: тут відавочная падмена рэчаў. Багіне, якая пачыталася ў ВКЛ прыпісалі толькі літоўскае паходжанне.)

МЕДУЗА

Медуза - На дадзеным лубачным малюначку XVIII стагоддзя, азагалоўленым  "Медуза", намалявана пачвара з жаночай галавой у кароне і рыбіным тулавам, якое сканчаецца змяіным хвастом. Подпіс пад малюнкам абвяшчае: "Рыба медуза ў акіяне-моры  жыве каля эфіёпскай бездані". Дарэчы, у гэтай, з дазволу сказаць, "рыбы" - чатыры лапы з зубастымі пашчамі на канцы.

Не трэба блытаць яе з гаргонай Медузай.

Гаргона Медуза

Галіна Росі

"Замест валасоў у гаргоны змеі, якія варушацца, усё цела пакрыта бліскучай луской. У гаргоны медныя рукі з вострымі сталёвымі кіпцюрамі, крылы з зіготкім залатым апярэннем. Ад погляду гаргоны ўсё жывое ператвараецца ў камень" - так апісвае гаргону старажытнагрэцкі паэт Гесіёд (к. 700 да н.э), у паэме "Тэагонія" ("Паходжанне богаў"). Сапраўды, аблічча яе было  жудаснае, і слова "gorgos" у перакладзе азначае "страшная, грозная". Гаргона Медуза была дачкой марскіх бажаствоў Форкія і Кета, і ўнучкай Геі, якая атаясамляецца з зямлёй і Понта, што атаясамляецца з морам. Але нарадзілася яна зусім не страшнай пачварай, а выдатнай марской паннай. Настолькі прывабнай, што  землетрус  Пасейдон вырашыў узлегчы з ёй. Але месца для гэтага абраў не зусім удалае - храм Афіны. Некранутая ваяўніца была вельмі раз’юшана, і мала таго, што ператварыла прыгажуню ў крылатую пачвару, яшчэ і надала яе жахлівай сілай - ператвараць у камень усё жывое сваім поглядам. Бедная Медуза, імя якой перакладаецца  як "заступніца, захавальніца" была змушана хаваць ад усіх сваё пачварнае аблічча, і перабралася "на край зямлі", на закінутую аддаленую выспу.

Ішлі годы, але Афіна ўсё не магла супакоіцца, пакуль, нарэшце, не з'явіўся герой Пярсей, сын Зеўса і Данаі, які ўпусціў выпадкова абяцанне прынесці галаву Медузы. Афіна суправадзіла яго на гэты подзвіг, папярэдзіўшы, каб ён не глядзеў на Медузу, а толькі на яе адлюстраванне, і падарыла яму для гэтага адпаліраваны да бляску шчыт. Пярсею дапамог і Гермес, уручыўшы яму серп, якім можна было адрэзаць галаву Медузы. Затым Пярсей расстараўся крылатыя сандалі, чорную шапку-нябачніка і чароўную торбу, для захавання адрэзанай галавы ахвяры. Экіпіяваўшыся такім чынам, Пярсей паляцеў у краіну гіпербарэеў, дзе сярод закамянелых статуй людзей і жывёл убачыў спячую гаргону. Гледзячы ў люстраны шчыт на адлюстраванне Медузы, Пярсей адным узмахам рукі, якая накіроўваецца Афінай, адрэзаў сярпом галаву няшчаснай панны. Лінула кроў, і

“Конь з'явіўся Пегас з яе і Хрысаор вялікі.

Імя Пегас - таму, што народжаны ў ключоў акіянскіх,

Імя Хрысаор - затым, што з мячом залатым ён нарадзіўся.”

(Гесіёд "Працы і дні" )

Гэта былі дзеці Пасейдона і Медузы, зачатыя ў храме Афіны. Пярсей паклаў галаву Медузы ў торбу, надзеў шапку, якая зрабіла яго нябачным і паляцеў на поўдзень. Старажытныя міфы распавядаюць пра тое, што калі Пярсей пралятаў над морам, то на месцы, дзе кроплі крыві гаргоны зваліліся ў ваду, выраслі чырвоныя каралы, званыя гарганарыі. Па паданнях антычнай Грэцыі чырвоныя каралы ўжываліся ў якасці кудменя, які абараняе ад "ліхіх вачэй", ад атручванняў і нават ад падагры. Зямля ж спараджала з крыві Медузы змей:

“У Лівіі гарачай як раз над пустэльняй парыла пераможца,

Кроплі крыві ў тое імгненне з галавы ў гаргоны зваліліся,

Успрыняла іх Зямля і змей зачала разнастайных”

(Авідый "Метамарфозы")

Кроў гаргоны Медузы, якая валодае пагібельнымі і жыватворнымі ўласцівасцямі, была сабрана Афінай у дзве пасудзіны, і падорана ўслаўленаму лекару Асклепію, якому ўшаноўвалі як заснавальніку медыцыны. Асклепій з дапамогай крыві Медузы, узятай з левай часткі цела мог ажыўляць людзей, а з крыві, узятай з правай часткі цела мог імгненна забіць. Цікава тое, што Асклепій малюецца заўсёды з кіем, апавітым змяёй - спараджэннем крыві гаргоны Медузы.

Старажытнагрэцкі вандроўца і пісьменнік Паўсаній (2 ст. н.э.) згадвае пра тое, што ў храме Асклепія ў Эпідаўры  жылі некалькі прыручаных змей. А малюнак змяі, якая ўвінае чару з'явіўся ў XVI веку дзякуючы знакамітаму лекару Парацельсу (1493-1541), і сёння стаў знакам медыцыны.

Галава Медузы, захавала і пасля смерці здольнасць ператвараць у камень усё жывое. І калі пераможца Медузы прызямліўся побач з палацам тытана Атланта, не аказаўшым герою гасціннасці, Пярсей ператварыў яго ў гару, паказаўшы галаву гаргоны. Неўзабаве адсечаная галава Медузы была перададзена Афіне, і тая прымацавала яе да свайго легендарнага шчыта - эгідзе - атрымаўшаму эпітэт "гарганеон", а сама Афіна стала звацца Гаргопа - багіня са страшным поглядам. Трохі пазней, у Старажытным Рыме, малюнак змеявалосай галавы Медузы стала адным з найболей папулярных, на металічных прадметах , упрыгожванняў, якія служылі вайсковымі знакамі адрознення. Часцей за ўсё гаргона малявалася на ваенных медалях, а затым і на ўпрыгожваннях конскай збруі, часам на даспехах і шчытах - каб запалохваць і зрыньваць у жах суперніка. Выява Медузы на вайсковых надмагільных помніках, магчыма, адыгрывала  ахавальную функцыю, закліканую абараняць магілу ад спусташальнікаў.

Пярсей жа, жаніўся на выратаванай ім Андрамедзе, якая нарадзіла яму дачку. Малой далі  імя Гаргафона - забойца Гаргоны. Трэба сказаць, што імёны Горгій, Гаргоній і Горгадзіян былі распаўсюджаны не толькі ў Старажытнай Грэцыі, але і дажылі аж да хрысціянскіх часоў. Водгалас  старажытнай легенды маецца і ў назве возера ў Мегарыдэ - Горгапіда, і ў старажытнай назве горада Анапы - Гаргіпія. У сярэднія вякі на сценах замкаў, храмаў і сабораў з'явіліся каменныя малюнкі дзіўных фантастычных істот, званых "гаргулы". Лічылася, што ў выпадку небяспекі статуі ажываюць і змагаюцца з ворагам. А жанр фэнтэзі ператварыў гаргул у крылатыя стварэнні, якія ўмеюць звяртацца ў камень, і ў гэтым стане надзвычай хутка загойваюць усе раны.

Гербы ў Беларусі, злучаныя са знакамі Медузы Гаргоны.

Герб Слуцка

Герб Пружанаў

Падрыхтавала Галіна Арцеменка