Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Булагаты - cубэтнас народа бурат (да ведама: раён распаўсюджання тахараў - індаеўрапейцаў).

Па адной з версій, гэта нашчадкі байцоў, закліканых з эхірытаў  у шэрагі войска новай мангольскай дзяржавы ў перыяд мангольскіх заваёў. Яны былі уведзены ўнукам Чынгіс-хана Батыем, пасля ханам Залатой арды, у Мавераннахр, пасля чаго ўдзельнічалі ў падзеях, злучаных з узвышэннем Тамерлана.

Эхірыты былі празваны ў Сярэдняй Азіі булагатамі  (сабалінымі), бо насілі ў любую спякоту галаўныя ўборы з сабаліных шкур. Вярнуўшыся ў Прыбайкалле, яны пасяліліся побач са сваімі сваякамі эхірытамі.

ТОГУЦІЛ

Краіны пражывання: Інданэзія
Рэгіён пражывання: Азія

ТОГУЦІЛ (пар. то гуці л), этнічная агульнасць ва Ўсходняй Інданэзіі (на выспе Хальмахера). Уваходзяць у лік паўночнахальмахерскіх народаў. Падзяляюцца на разрозненыя вандроўныя тэрытарыяльныя групы з 3—10 сем'яў, самая буйная — кусуры, у цэнтры Паўночнага паўвострава Хальмахера. Колькасць каля 1 тыс. чалавек. Кажуць на мове тобела (пар. то бела). Тогуціл прытрымваюцца традыцыйных вераванняў (анімізм), ёсць хрысціяне-рэформаты.

Традыцыйны лад жыцця вандроўны. Асноўны занятак — паляванне на буйную дзічыну (алені, кабаны) індывідуальнае, з сабакам. Асноўная зброя — лук, дзіда. З 1920-х гадоў тогуціл паступова пераходзяць да аселасці і прылучаюцца да трапічнага ручнога земляробства, займаюцца здабычай сага.

Крыніца: http://narodimira.ru/aziya/236-galeshy

ГОТЭНТОТЫ

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Готэнтот на малюнку 1780-х гадоў.

Готэнтоты (кой-коін; саманазва: ||khaa||khaasen) - этнічная агульнасць на поўдні Афрыкі. Цяпер засяляюць Паўднёвую і Цэнтральную Намібію, у шматлікіх месцах жывучы ўперамешку  з дамара і герэра. Асобныя групы жывуць таксама ў ПАР: грыква, карана і групы нама (галоўным чынам перасяленцы з Намібіі).

Антрапалагічна готэнтоты ставяцца разам з бушменамі да адмысловага расавага тыпу - капоіднай расе.

Назва

Назва адбываецца ад нідэрл. hottentot, што значыць  заіка' (маецца на ўвазе вымаўленне  пстрыкаючых  гукаў). У XIX-XX ст.ст. тэрмін Hottentots' набыў адмоўную афарбоўку і цяпер лічыцца абразлівым у Намібіі і ПАР, дзе заменены на тэрмін Khoekhoen (кой-коін), вытворны ад саманазвы нама. У рускай мове пакуль выкарыстоўваюцца абодва тэрміна.

Мовы

Готэнтоты казалі на мовах кхойкхой цэнтральнакойсанскай сям'і: нама і капскай кхой-кхой. На апошняй  цяпер, мабыць, ніхто не кажа. На мове нама, акрамя ўласна готэнтотаў, кажуць таксама дамара і хайл’ом, культурна і антрапалагічна адрозныя ад нама. У дыялектным стаўленні асобныя групы нама вельмі блізкія паміж сабой і кажуць на адным дыялекце - цэнтральным нама, за выключэннем топнар-нама. Астатнія захаваныя групы готэнтотаў цяпер кажуць толькі на афрыкаанс: рэхаботэры, грыква і карана.

Гісторыя

Да прыходу еўрапейцаў готэнтоты займалі паўднёва-заходняе ўзбярэжжа Афрыкі, ад ракі Фіш на ўсходзе і да цэнтральных сугор'яў Намібіі на поўначы. Наколькі даўно готэнтоты жылі ў гэтых месцах, сапраўды невядома. З упэўненасцю можна сказаць толькі тое, што плямёны банту некалькімі стагоддзямі раней заспелі іх  ў гэтых жа месцах. Паводле дадзеных лексікастатыстыкі, галіна кхойкхой адлучылася ад іншых центральнакойсанскіх моў (галіна чу-кхве) у канцы 2 тыс. да н. э. Аднак месца першапачатковага рассялення іх агульных продкаў (раён пустэльні Калахары  ці Капская вобласць) і шляхі далейшых міграцый пакуль невядомыя. Сама галіна кхойкхой распалася меркавана ў III  веку н. э.

У адрозненне ад бушменаў, готэнтоты займаліся качавой жывёлагадоўляй.

Традыцыйна готэнтоты падзяляліся на дзве буйныя групы: нама і капскія  готэнтоты, якія ў сваю чаргу падзяляліся на драбнейшыя групы, а тыя на плямёны (!haoti).

Нама

Саманазва - namaqua. Да прыходу еўрапейцаў падзяляліся на дзве групы:

- нама ўласна (вялікія нама; Great Nama) - да прыходу еўрапейцаў жылі да поўначы ад р. Памяранцавая (поўдзень сучаснай Намібіі, Вялікі Намакваленд). Падзяляліся на наступныя плямёны (пералічаны з поўначы на поўдзень, у дужках даюцца: варыянты рускай назвы; назва на афрыкаанс; саманазва):

- свартбоі  (л’хауц’оан; swartbooi; ||khau-| gõan) (пар. сварт боі; л’хауц вельмі падобна на ляхавец)

- коперы (к’хара-кхой, фрасманны; kopers, fransmanne, Simon Kopper hottentot; !kharkoen).

- ройнасі  (гай-л’хауа, "чырвоны народ"; rooinasie; gai-||xauan) (пар. рой (рай) насі; гай-л’хауа вельмі на гай ляха)

- хротдодзен-нама (л’о-кай; grootdoden; ||-gain)

- фельдсхундрахеры (л’абобе, хабобен; veldschoendragers; ||haboben).

- цайбшы (кхаро; tsaibsche, keetmanshopers; kharo-!oan).

- бондэльсварты (к’амічнун; bondelswarts; ! gamiǂnûn).

- топнаары (ч’аонін; topnaars; ǂaonîn). (пар.топна ары)

- арлам (малыя нама; orlams, little nama; саманазва:!gû-!gôun) - да прыходу еўрапейцаў жылі да поўдня р. Памяранцавая да басейна р. Уліфантс (захад сучаснай ПАР, Малы Намакваленд). Вядомыя пяць плямёнаў арлам-нама:

- племя Афрыканера (ц’оа-ц’аран; афрыкаанеры; orlam afrikaners; |ha-|aran), не варта блытаць з афрыканерамі (бурамі).

- ламберты (гай-ц’хауан; lamberts, amraals; kai|khauan). (пар. гай-ц’хауан вельмі падобна на гай ціхун)

- вітбоі (ц’хабесін; witboois (белыя хлопцы'); |khobesin). (пар. віт боі; ц’хабесін вельмі падобна ціха бес-ін)

- бетанійцы (к’аман; bethanirs; !aman).

- берсебы (ц’ай-ц’хауан; bersabaers; |hai-|khauan).

У 1798-1850-х гадах гэтыя 5 плямёнаў, якія былі выціснутыя  белымі перасяленцамі, перасяліліся на поўнач, падпарадкоўваючы  жывучых  там 8 плямёнаў вялікіх нама. Разам з апошнімі яны ўтварылі раннефеадальнае аб'яднанне плямёнаў, якое ўзначальвалася правадыром па імі Йонкер Афрыканер. Кантралюючы ўсю паўднёвую і цэнтральную Намібію, яны вялі сталыя войны паміж сабой і з герэра.

Неўзабаве ў іх з'явіўся новы агульны супернік - Нямеччына. У 1884 годзе  тэрыторыя да поўначы ад р. Памяранцавая была абвешчана германскай калоніяй Паўднёва-заходняй Афрыкі. Услед за гэтым землі готэнтотаў і іншых карэнных жыхароў сталі адбірацца, што суправаджалася шматлікімі сутыкненнямі і гвалтам. У 1904-08 герэра  і готэнтоты паднялі некалькі паўстанняў, якія былі з небывалай жорсткасцю задушаны германскімі войскамі і ўвайшлі ў гісторыю пад назвай Генацыд плямёнаў герэра  і нама. Было знішчана 80 % герэра  і 50 % готэнтотаў (нама).

Пасля задушэння паўстанняў нама былі паселены ў адмысловых рэзерватах (home-lands): Берсеба (Berseba), Бондэльс (Bondels), Гібеон (Gibeon, Krantzplatz), Сесфонтэйн (Sesfontein), Саромас (Soromas), Вармбад (Warmbad), Нейхоль (Neuhol), Цес (Tses), Хоаханас (Hoachanas), Окомбахе/Дамараланд (Okombahe /Damaraland), Франсфонтэйн (Fransfontein). Сістэму рэзерватаў падтрымлівала і паўднёваафрыканская адміністрацыя, якая кантралявала тэрыторыю Намібіі з 1915 па 1990. Усярэдзіне іх яны і цяпер складаюць большасць насельніцтва, але жывуць і за іх межамі: у гарадах і на фермах – змешаны  з банту і белымі. Захоўваецца дзяленне на племянныя групы, якія цяпер моцна перамяшаны.

Капскія готэнтоты

(капскія  койкоін; kaphottentotten) - як асобная этнічная група цяпер не існуе. Засялялі прыбярэжныя землі ад мыса Добрай Надзеі на паўднёвым захадзе да басейна р. Уліфантс на поўначы (дзе межавалі з нама) і да р. Фіш (Vis) на ўсходзе (сучасныя Заходне-Капская і захад Усходне-Капскай правінцыі). На 1652 іх лік ацэньваецца ў 100 тысяч [Elphick 1985:23] ці ў 200 тысяч [Wilson 1969:68]. Напачатку XVII стагоддзя  падзяляліся на 2-3 групы, прадстаўленых прынамсі 13 плямёнамі.

-        Эйніква (riviervolk; i-||'ae, einiqua). Магчыма, былі бліжэй да нама, чым да капскіх готэнтотаў.

Заходнекапскія готэнтоты

- карос-хебер (kaross-heber; ǂnam-||’ae)

- кохоква (ц’охо; smaal-wange, saldanhamans; |'oo-xoo, cochoqua)

- хюрыква (guriqua)

- хорынгайква (goringhaiqua,  !uri-||’ae!uri-||’ae) (пар. хорын гай ква)

- хорахауква (к’ора-л’хау; gorachouqua ('паўастравіцяне'); !ora-||xaі)

- убіква (ubiqua) (пар. убі (убіі) ква)

- хайноква (chainoqua; Snyer's volk; !kaon) (пар. хайно(Хойнікі. Хойніца) ква)

- хессеква (hessequa)

- аттаква (attaqua)

- аутэніква (лъо-тані; houteniqua, zakkedragers; ||hoo-tani)

Усходнекапскія готэнтоты

- інква (inqua)

- дамаква (damaqua), не блытаць з дамара

- хунхейква (цъоанг; hoengeiqua; katte; |hõãn)

- харыхурыква (хрыхры; chariguriqua, grigriqua).

Большасць плямёнаў было знішчана ці асімілявана еўрапейцамі на працягу XVIII - пачатку XIX ст.ст., але да пачатку XVIII стагоддзя сфармавалася тры новых групы змяшанага паходжання: ганаква, к’ораква і хрыква, галоўным чынам за межамі спрадвечнай готэнтотскай тэрыторыі, да ўсходу сярод банту і сярод бушменаў па рацэ Памяранцавая.

-        Ганаква (ч’она; gonaqua; ǂgona) - склаліся напачатку XVIII стагоддзя  да ўсходу ад р.Кей (цэнтр Усходне-Капскай правінцыі) на аснове усходнекапскіх готэнтотаў пад уплывам каса. Частка перасялілася ў Бетэльсдорп (поруч Порт-Элізабета). Зніклі да сярэдзіны  XIX стагоддзя.

-        Карана (!ора, к’ораква; koraqua; !ora) - утварыліся ў выніку кантактаў з галандцамі і выкліканых імі значных перасоўванняў і перабудоў мясцовых готэнтотскіх плямёнаў у канцы  XVII - пачатку XVIII стагоддзяў. Жылі па р. Памяранцавая  ад мяжы з Намібіяй да наваколляў Кімберлі  (Паўночна-Капская правінцыя; захад правінцыі Фры -Стэйт), сярод бушменаў. Да канца XX стагоддзя  звыш 10 тысяч карана жылі ў наваколлях Дугласа, Прыскі, Кэмпбелла і Грыкватауна (ПАР, да поўначы ад сярэдняй плыні р. Памяранцавая). Кажуць на афрыкаанс.

-        Грыква (хрыква, к’хіры; griqua;!xiri) - змяшаная група, утварылася ў раёне горада Кокстад (Усх. Грыкваланд), да паўднёвага ўсходу ад Лесота (поўдзень сучаснай правінцыі Квазулу-Натал). Напачатку XIX стагоддзя  частка перасялілася ў Грыкватаун (Griekwastad) (сучасная Паўночна-Капская правінцыя) і на паўднёвы ўсход Намібіі (каля Карасбурга), дзе невялікія групы захоўваюцца дагэтуль. Кажуць на афрыкаанс.

Бібліяграфія

Спасылкі

(Г.А.: з назоваў бачна, што шматлікія з іх атрыманы ад індаеўрапейцаў і сугучны  па гукаваму гучанню са шматлікімі беларускамі тапанімамі)

ГУЦУЛЫ

Матэрыял з Вікіпедыі - вольнай энцыклапедыі

Гуцулы (укр. гуцулі) - горцы Карпат, этнаграфічная група ўкраінцаў.

Пражываюць у Івана-Франкоўскай, Чарнавіцкай, Закарпацкай вобласці Ўкраіны (Верхавінскі, Ярэмчанскі, паўднёвая часткі Косіўскага  і Надвірнянскага  раёнаў Івана-Франкоўскай вобласці, Пуцільскі  і паўднёвая частка Віжніцкага  раёна Чарнавіцкай вобласці і Рахіўскі раён Закарпацкай вобласці). Тэрыторыя Гуцульшчыны на Ўкраіне - 6,5 тыс. км. У прымежных раёнах Румыніі – марамарошскія  гуцулы. Нароўні з бойкамі і лемкаі  лічацца аўтахтонным насельніцтвам Карпат.

Па дадзеных першага Ўсеўкраінскага перапісу насельніцтва 2001 года, 21400 жыхароў Украіны вызначылі сваю прыналежнасць да этнаграфічнай групы гуцулаў .

Да 1945 гуцулы былі раз'яднаны: да 1-й сусветныя вайны яны знаходзіліся пад уладай Аўстра-Вугоршчыны (з 1867), а пасля - пад уладай Польшчы, Румыніі і Чэхаславакіі.

Асноўныя заняткі

Асноўнымі заняткамі гуцулаў здаўна былі: горна-пашавая жывёлагадоўля, лясныя здабычы, сплаў лесу па горных рэках. Земляробства (галоўным чынам садоўніцтва і агародніцтва) мела другараднае значэнне. Былі развіты мастацкія здабычы (разьба і выпальванне па дрэве, вытворчасць скураных і медных вырабаў, ганчарства, ткацтва). Народная музычная прылада гуцулаў - целенка, адкрытая флейта без гульнявых адтулін, з ляшчыны ці вербы.

Захоўваюцца традыцыі шаманізма.

Мова

Вандроўны гуцул. Галіцыя. Літаграфія 1872 года.

Мова - на тэрыторыі сучаснай Украіны - гуцульскі дыялект украінскай мовы, у Румыніі - украінскі і румынскі.

Характэрны блізкія са славацкім склонавыя канчаткі (напр. жінкоў = жінкою), старажытнарускі вынас зваротнай часціцы "ся" перад дзеясловам (Я так ся ўчора напіўшы = Я так вчора напіўся), а таксама асаблівасці вымаўлення - вэно=віно, йек=як і інш. (Г.І.: мне думаецца што ся – гэта тое ж цэ у украінцаў і се у беларусаў. Йек – гэта характэрнае гучанне для беларусаў Палесся такіх словаў, йе, іе (ёсць), йяк (як). Падобна ж гучаць і такія словы як м’ясо, п’яць і г.д.).  Вельмі моцныя кланавыя ўзаемаадносіны, прынцып старшынства ў родзе, зямляцтва. Рэлігія Ўкраінская грэкакаталіцкая  Царква і Ўкраінская праваслаўная царква са значнымі паганскімі ўплывамі ў абраднасці.

Нататкі

1.     Численность лиц отдельных этнографических групп украинского этноса и их родной язык

2.     Encyclopedia of Ukraine: Hutsuls(англ.)

3.     inosmi.ru: Незнакомые соседи?

4.     Von Johannes Voswinkel.Die fremden Nachbarn

Спасылкі

• Национальный музей народного искусства Гуцульщины и Покуття | Коломыя, Ивано-Франковськая область, Украина
• Российский музей этнографии: украинцы-гуцулы
• Российский музей этнографии: Одежда украинцев-гуцулов
• Гуцульщина, Косівщина
• Яремче

Літаратура

1.     3 етнографічних спостережень С. М. Коваліва («Гуцули»), «Народна творчість та етнографія», 1959, № 4

2.     3еленiн Д. К., Про київське походження карпатських українців — гуцулів, в кн.: Українська етнографія. К., 1958.

3.     Гоберман Д. Н. Искусство гуцулов,Москва, Советский художник, 1980. 52с.+185 илл.

4.     Брутер В. Украинцы Южной Буковины: проблемы и ориентиры Сб. научных конференций «Трансграничное сотрудничество Украины, Молдовы и Румынии», сен.-окт. 2000.

Падрыхтавала Галіна Арцёменка