У вялікі страх увагналі «грабоўчыкі» быўшага ў Слуцку архіепіскапа менскага Віктара Садкоўскага. Ён намерваўся па царкоўных справах накіравацца да Кіева, але паўстанцы парушылі яго планы. В. Садкоўскі ўсё ж вырашыў, узяўшы ахову з 20 салдат, пакінуць Слуцк, які нечакана стаў небяспечным месцам. Але ў трыццаці кіламетрах ад горада архіепіскап ледзь не трапляе ў рукі паўстанцаў. Яго ахова разбеглася, а сам ён, «моцна перапалохаўшыся», вяртаецца назад. Страшным відовішчам у вачах архіепіскапа стаяла, відаць, постаць павешанага за супрацоўніцтва з расійскімі ўладамі інфлянцкага біскупа Я. Касакоўскага. І В. Садкоўскі нездарма падазраваў паўстанцаў, як ён потым пісаў, — «ищущих примером Коссаковского души моея». Вярнуўшыся ў Слуцк, архіепіскап захварэў і «без памяці» праляжаў у слуцкай крэпасці некалькі сутак. Што ж, папроку В. Садкоўскі не заслугоўвае. Быў у яго і асабісты адмоўны вопыт знаёмства па абыходжанні з ім у Рэчы Паспалітай яшчэ ў мірныя часы. 3 1788 па 1792 год знаходзіўся ён у зняволенні ў Варшаве, а потым у Чанстахове. Тады Садкоўскага бяздоказна падазравалі ў падрыхтоўцы да паўстання супраць Варшавы праваслаўнага насельніцтва Беларусі.

Хваляванні В. Садкоўскага ўсё ж былі дарэмнымі. Да Слуцка атраду С. Грабоўскага дайсці не ўдалося. Пад Любанню шлях яму перагарадзіў Цыцыянаў з чатырма тысячамі войска. 4 верасня адбылася бітва, якая ішла цэлы дзень. Прычым С. Грабоўскі апынуўся там амаль без пяхоты і часткі конніцы, якія не змаглі напярэдадні пераправіцца праз раку і прайсці балотамі з-пад Глуска пад Любань. Паўстанцы біліся мужна, гэта адзначыў потым у рапарце і сам Цыцыянаў, але ўсё ж прайгралі і вымушаны былі капітуляваць. Сілы былі занадта няроўныя. 3 атрадам у 250 чалавек пяхоты, сярод якой нямала было касінераў, С. Грабоўскі вымушаны быў згадзіцца з прапановай «ганаровай» капітуляцыі.

Спачатку паўстанцы з атрада Грабоўскага былі накіраваныя пад Смаленск. Там усе афіцэры былі падрабязна дапытаныя ў спецыяльнай смаленскай следчай камісіі. Праз яе, дарэчы, пасля паражэння паўстання, прайшлі амаль усе беларускія касцюшкаўцы. С. Грабоўскі, як і іншыя, быў асуджаны на высланне на поўнач Расіі.

Партызанскія выступленні падчас паўстання на тэрыторыі Беларусі, нягледзячы на іх агульную няўдачу, застаюцца слаўнымі старонкамі змагання касцюшкаўцаў. Асноўнай прычынай няўдач было тое, што не ўдалося ўзняць на барацьбу колькі-небудзь значныя сілы беларускага сялянства ў межах першага і другога падзелаў. Як, дарэчы, і шукаўшай дзяржаўнага спакою шляхты. Выйсця са свайго прыгаечанага становішча ў паўстанні 1794 года селянін не паспеў яшчэ ў поўнай меры ўбачыць і адчуць.

Акрамя арганізацыі партызанскіх, дыверсійных рэйдаў у межах другога падзелу беларускія касцюшкаўцы змагаліся з расійскімі акупантамі і на ацалелай тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага. Найбольш значныя бітвы адбыліся пад вёскамі Паляны на Ашмяншчыне і Солы на Смаргоншчыне, ля Крупчыцкага манастыра пад Кобрынам і пад Бярэсцем. Скажам колькі слоў пра іх, узрушым святыя цені палеглых там нашых продкаў...

Галоўным пунктам у стратэгічнай сітуацыі, якая складвалася на пачатку паўстання ва ўзаемадачыненнях паміж паўстанцкімі і расійскімі войскамі, была Вільня. Расійцы добра разумелі ўвесь псіхалагічны ўплыў на развіццё паўстання самога факта страты імі сталіцы краю. Ужо з пачатку мая яны паставілі сабе за галоўную мэту вярнуць страчанае.

7 мая адбылося буйное вайсковае сутыкненне паўстанцкага войска з моцным атрадам палкоўніка Дзеева пад вёскай Паляны, што недалёка ад Ашмян. Я. Ясінскі перад гэтым для прадухілення пагрозы маршу на Вільню палкоўніка М. Дзеева, дзе, па словах апошняга, была «сама сутнасць бунту», сабраў каля двух тысяч рэгулярнага «літоўскага войска». Асобныя яго часткі ўзначальвалі К. Несялоўскі, М. Сулістроўскі, С. Грабоўскі, Я. Мейен. Акрамя гэтага, сілы паўстанцаў напоўніла амаль тысяча мясцовых сялянкасінераў, узброеных пікамі і косамі. Сілы ж М. Дзеева налічвалі больш за 3 тысячы вопытнага і добра ўзброенага рэгулярнага войска.

Напачатку добрая пазіцыя, занятая паўстанцамі, ураўнаважвала сілы супрацьлеглых бакоў і нават стварала добрую магчымасць для перамогі. Зацятая бітва ішла на працягу амаль 6 гадзін. Але потым частка кавалерыі з брыгады М. Сулістроўскага не змагла ўтрымаць сваю пазіцыю пад артылерыйскім абстрэлам, «папсавала ўсё»і прывяла да страт. Услед за гэтым касінеры не вытрымалі напору і таксама пачалі адыходзіць. Атрад Я. Ясінскага страціў некалькі дзесяткаў забітымі, 34 паўстанцы трапілі ў палон, разам з трыма гарматамі. М. Дзееў недалічыўся 174 чалавек забітымі, 327 салдат было паранена. У данясенні ж аб сутычцы пад Палянамі Т. Касцюшку Тайная Дэпутацыя прывяла лічбу забітых расійцаў аж пад 400 чалавек, але гэтыя дадзеныя былі яўна завышаныя. (Дарэчы, рапарты абодвух бакоў аб стратах у той ці іншай бітве амаль заўсёды перабольшвалі страты праціўніка і змяншалі свае. Таму лічбы ў такіх выпадках носяць толькі прыблізны характар.) Нягледзячы на тое што паўстанцы вымушаны былі пакінуць сваю пазіцыю, палкоўнік Дзееў ніяк не мог лічыць сябе пераможцам. Доўгі і цяжкі бой, а таксама панесеныя страты вымусілі праціўнікаў разысціся ў розныя бакі. М. Дзееў са сваім атрадам вымушаны быў адступіць да Смаргоні, каб там злучыцца з атрадам Л. Бенігсена. Ясінскі ж вярнуўся пад Вільню.

Я. Ясінскаму пасля вызвалення Вільні ніяк не ўдавалася праявіць сябе на полі бою, хаця ён пастаянна імкнуўся да гэтага. На прапановы таго ж Ф. Сапегі пазбягаць буйных сутычак, берагчы сілы мала звяртаў увагі. Да таго ж ён добра разумеў, што заткнуць рот сваім нядобразычліўцам, паказаць сваю адпаведнасць пасадзе камандуючага ён зможа не ў махлярскіх рапартах начальніку, а толькі ў бітве. Калі ў Вільні стала вядома аб рашэнні Касцюшкі прызначыць камандуючым паўстанцкімі сіламі ў Вялікім княстве Літоўскім М. Вяльгорскага, Ясінскі толькі і шукаў выпадку давесці ўсім недарэчнасць такога выбару. Урэшце ён вырашыў знішчыць буйныя атрады М. Зубава і Л. Бенігсена агульным лікам каля 5 тысяч чалавек з 16 гарматамі, якія стаялі над вёскай Солы на Смаргоншчыне. У самога ж Ясінскага было каля 4 тысяч паўстанцаў. Ізноў, як і пад Палянамі, у іх складзе налічвалася больш за тысячу сялян-касінераў.

Бітва пад Соламі адбылася 26 чэрвеня, цягнулася больш пяці гадзін. Вырашыла справу перавага расійцаў у артылерыі. Мужна стрымліваючы атакі непрыяцеля, паўстанцы пад канец бою трапілі пад шквальны гарматны агонь і сталі адступаць. У гэтай бітве загінула 15 салдат рэгулярнага войска, больш як 200 касінераў і стральцоў, сярод іх малодшы брат Я. Ясінскага — Язэп. Атрад Ясінскага вымушаны быў адысці з поля бою. Знясілены няўдачай, Ясінскі накіроўваецца ў Вільню, дзе яму не ўдаецца ўгаварыць М. Вяльгорскага самому непасрэдна, а не здалёк, узначаліць вайсковыя дзеянні. 3 13 ліпеня Ясінскі знаходзіцца ў Варшаве. Будучы ў стане нервовага знясілення, зняслаўлены нядобразычліўцамі, расчараваны няўдачамі, ён імкнецца дабіцца сваёй поўнай адстаўкі. Але там жа ён упэўніўся, што яго адхіленне ад камандавання паўстанцкім войскам было вынікам дамаганняў пэўных колаў Вільні, а не якой-небудзь уласнай ініцыятывы Т. Касцюшкі, і вырашае застацца на службе.

Потым, на кароткі час, апошні раз Я. Ясінскі з'яўляецца ў сталіцы Княства. Яго яшчэ мучыць думка, што самаахвярнасць аказалася непатрэбнай тым, дзеля каго ён згодзен быў аддаць жыццё. 22 ліпеня ў газеце «Нарадова Віленьска» з'яўляецца развітальны ліст Я. Ясінскага. Ён піша, што, будучы ў Варшаве, пераканаўся ў «неаднаразовых жаданнях Літвы сваёй адстаўкі», што «Начальнік, дагаджаючы жаданням правінцыі, быў вымушаны даць туды камандуючага ад свайго імя...» І далей Я. Ясінскі звяртаецца да ліцвінаў: «Шаноўныя грамадзяне! Калі такое ваша жаданне, воля ваша ёсць маім законам; шкадую, што не гледзячы на мае намаганні, да сэрца вам не прыйшоўся, але зза гэтага не меней вас кахаю і не меньш ахвотна, чым мог, служыць вам буду». Сацыяльна-палітычны радыкалізм Ясінскага, які абапіраўся на прыклад французскай рэвалюцыі 1789 г., не прыйшоўся даспадобы ў першую чаргу магнацтву, багацейшай шляхце і вярхушцы каталіцкага клеру. Нельга сказаць, што паспеў знайсці Ясінскі і падтрымку сярод простага люду. Нягледзячы на выразны дэмакратызм, да свайго «літоўскага» «Паланецкага універсалу» ён не дайшоў, а мо не паспеў...

У пачатку жніўня Я. Ясінскі атрымаў ад Т. Касцюшкі новае прызначэнне. Пад Гародняй яму даручалася камандаванне ўсімі атрадамі добраахвотнікаў і рэгулярнага войска Вялікага княства Літоўскага для дзеянняў на мяжы з Польшчай і Прусіяй. Але гэта ўжо было хутчэй толькі кампенсацыяй за ранейшыя заслугі Ясінскага. Зорка яго славы заходзіла. Апошні раз, трагічна, успыхне яна на мурах варшаўскага прадмесця Прагі...

Паўстанцам вельмі патрэбна была перамога, каб упэўніцца ў сваіх сілах, падняць баявы дух у войску. Немалыя спадзяванні ўскладаў Т. Касцюшка на даволі добра забяспечаны зброяй «корпус» пад камандаваннем К. Серакоўскага, які пачаў дзейнічаць на Берасцейшчыне і Гарадзеншчыне ў пачатку ліпеня. Некаторы час гэты атрад адчуваў недахоп у людзях. У сувязі з чым К. Серакоўскі звяртаўся за дапамогай да Т. Касцюшкі. Той адказаў Серакоўскаму, што далёка шукаць не трэба. Не­абходна ўзмацніць свае сілы добраахвотнікамі«кантаністамі», якіх «ёсць шмат на Берасцейшчыне». Адначасова Касцюшка заклікаў К. Серакоўскага, як дарэчы і іншых кіраўнікоў паўстанцкіх атрадаў, да актыўных дзеянняў супраць непрыяцеля, ісці за ім «хоць бы да Курляндыі і атакаваць». Але ўжо ў ліпені — пачатку жніўня на захадзе Беларусі ініцыятыва амаль поўнасцю перайшла ў рукі расійцаў. Яны пачалі дыктаваць свае ўмовы беларускім касцюшкаўцам, тэрыторыя паўстання якіх усё змяншалася.

У канцы ліпеня ў «корпусе» К. Серакоўскага налічвалася ўжо больш за 4 тысячы чалавек пры 26 гарматах. 3 такою сілаю можна было сапраўды разлічваць на поспех. 2 жніўня адбылася сутычка атрада К. Серакоўскага з расійцамі пад Слонімам. Серакоўскі страціў двух афіцэраў і 15 салдат, расійцы ж панеслі больш

значныя страты — параненымі і забітымі да 300 чалавек. Нягледзячы, здаецца, на спрыяльныя ўмовы для далейшага наступлення, пасля Слоніма К. Серакоўскі вырашае адысці да Ружан, а потым і да Бярозы. Ён лічыць, што, адцягваючы на сябе значныя сілы расійскага войска, дае большую свабоду дзеянням паўстанцаў пад Вільняй і Гародняй. У той жа час Т. Касцюшка раіць Серакоўскаму ўчыніць «нібыта намер руху на Нясвіж», дзе расійскае войска мела багатыя склады. У той жа час Серакоўскаму нельга было спускаць з вока і Бярэсце. Надышлі звесткі, што з Украіны ідзе ў тым накірунку шматтысячны расійскі атрад. У верасні «берасцейскі напрамак» для атрада К. Серакоўскага стаў рашаючым.

18 жніўня з Нямірава (на Украіне) па загаду фельдмаршала Румянцава з атрадам у чатыры з паловай тысячы чалавек рушыў на Беларусь у накірунку Бярэсця і А. Сувораў. Ён вельмі рваўся ў бой супраць «французаў і палякаў», быў незадаволены тым, што часова апынуўся паза справамі. Генерал хацеў нават пісаць прашэнне ў Санкт-Пецярбург аб адпраўцы яго простым «валанцёрам» у саюзныя войскі Аўстрыі ці Прусіі на «польскі тэатр вайны». Яшчэ ў 1793 годзе А. Сувораў пісаў, сумуючы без «справы»: (я) «...в непрестанной мечте, паки я не в Польше, там бы я в сорок дней кончил». Справа даходзіла да таго, што ў сваім жаданні ваяваць Сувораў згодзен быў служыць за межамі Расіі, трапіць «хоть в Японь». Вось які імпэт быў, якая прага ўдзелу ў захопніцкіх войнах імперыі, што пашыралася за кошт сваіх суседзяў!

Атрад А. Суворава ішоў вельмі хутка. Па дарозе ён пастаянна папаўняўся. На падыходзе да Кобрына войска будучага фельдмаршала налічвала ўжо болей за 11 тысяч чалавек пры 39 гарматах.

Дарэчы, званне фельдмаршала А. Сувораў атрымае ад імператрыцы якраз за падаўленне паўстання Т. Касцюшкі, а «навука перамагаць» на гэты раз дастасоўвалася да простага, не дасведчанага ў вайсковай справе беларускага селяніна-касінера... Таму да высокага вайсковага звання «фельдмаршал» герою, але чужой дзяржавы-імперыі, пасуе і яшчэ адно, ганебнае — «душыцель паўстання»... Як кажуць — дзе іх «слава», там наша ropа...

Але вернемся пад Кобрын. 15 верасня К. Серакоўскі атрымаў загад ад камандуючага С. Макраноўскага выступіць пад вёску Крупчыцы недалёка ад Кобрына, каб паспрабаваць стрымаць імклівы рух Суворава. У Серакоўскага на той час было да 10 тысяч войска і 28 гармат. Праўда, Т. Касцюшка накіраваў яму на дапамогу атрад Князевіча з 1074 чалавек, але тая дапамога не змагла своечасова з'явіцца да пачатку бітвы з Суворавым. Да гэтага ўжо адбылася сутычка перадавой казачай каманды з паўстанцкім атрадам пад Дзівінам. А 15 верасня на світанні казакамі ізноў жа быў атакаваны 400-асабовы атрад павятовага генерал-маёра К. Рушчыца, які знаходзіўся ў Кобрыне. Абедзве сутычкі закончыліся паражэннем паўстанцаў. Гэта быў вельмі трывожны сігнал. Але галоўнае павінна было вырашыцца пад Крупчыцамі, дзе абралі сабе пазіцыю паўстанцы Серакоўскага і куды сцягваў паступова свае сілы Сувораў.

Бітва пачалася раніцай 17 верасня і працягвалася да трох гадзін дня. 3 інфармацыі «шматлікіх шпегаў», пераважна мясцовых яўрэяў, А. Сувораву былі добра вядомыя бакавыя шляхі і падыходы да асноўнай пазіцыі атрада К. Серакоўскага перад крупчыцкім кляштарам кармелітаў. У выніку флангавых абыходаў і ўдараў, перайшоўшы рэчку Трасцяніцу, атрады А. Суворава выйшлі ў тыл паўстанцам, захапіўшы пануючае над іх пазіцыяй узвышша. Гэта і прадвызначыла зыход бою. Каб не падставіць увесь свой атрад пад знішчальны агонь варожай артылерыі, К. Серакоўскі быў вымушаны аддаць загад аб адыходзе з-пад Крупчыц. Сам Сувораў даў даволі высокую адзнаку мужнасці паўстанцаў, адзначыўшы, што «атакаваны непрыяцель змагаўся моцна больш, чым пяць гадзін». К. Серакоўскі ў сваім рапарце Т. Касцюшку вылучыў самаахвярнасць многіх удзельнікаў бітвы. Асабліва адзначыў мужнасць падпаручніка Рудзінскага, які нават смяротна паранены карцеччу, адмовіўся пакінуць поле бою, з апошніх сіл заахвочваючы паўстанцаў да змагання. У гэтай бітве паўстанцы страцілі да дзвюх тысяч чалавек забітымі, параненымі і прапаўшымі без звестак. Многія з яе ўдзельнікаў, у асноўным мясцовыя сяляне-касінеры, уцяклі ў Крупчыцкі манастыр кармелітаў, дзе спрабавалі схавацца, але былі там пасечаныя казакамі Суворава.

Пасля кароткага адпачынку К. Серакоўскі ноччу 14-гадзінным маршам адвёў сваё войска пад Бярэсце, мяркуючы, што там у яго будзе час, каб перагрупаваць сілы. Але ўжо ў 6 гадзін раніцы 19 верасня ізноў быў атакаваны сувораўскім атрадам. Гэты нечаканы напад прывёў да катастрофы «корпуса» К. Серакоўскага, з якога ад разгрому ацалела толькі 700 чалавек. 2645 чалавек было забіта і паранена альбо трапіла ў палон. Асабліва цяжкай была страта ўсіх гармат, якіх паўстанцам і так не хапала. 19 верасня А. Сувораў у сваім рапарце ў Санкт-Пецярбург пісаў: «Бржеский корпус... кончен... вытерпя храбро поражение холодным оружнем чрез восемь часов... Пленных мало... несколько сот. Наш урон примечателен, хотя невелик».

Цяпер наперадзе ў Суворова была толькі Варшава. У тыле заставаліся невялікія часткі разбітага корпуса К. Серакоўскага, пераважна касінеры. На іх проста палявалі. Як адзначаў той жа А. Сувораў: «разбежавшихся при сражении в леса, кои не сдаются и сами не являются, перестреливают поныне егеря и иная пехота, как то и в болотах, кои в них не потонули».

Уласцівы Сувораву спрыт у вайсковай справе, яго ўдачы пад Крупчыцамі і Бярэсцем перавярнулі планы М. Рапніна, які ўжо падумваў аб часовым спыненні баявых дзеянняў з паўстанцамі ў сувязі з пераходам войска на «вінтэр (зімовыя)кватэры». Сувораў ірваўся ж далей, на Варшаву, і пра ніякае часовае спыненне баявых дзеянняў і чуць не хацеў. Узніклі непаразуменні паміж ім і М. Рапніным, аўтарытэт якога як галоўнакамандуючага расійскім войскам «на Літве» Сувораў міжволі паставіў пад сумненне. Непаразуменні прывялі да таго, што атрад А. Суворава затрымаўся пад Бярэсцем ажно на месяц, што ўрэшце было на руку паўстанцам.

Тадэвуш Касцюшка яшчэ перад пачаткам паўстання адкрыта заявіў, што калі ў ім будзе вырашацца справа аб правах і волі толькі аднаго шляхецкага саслоўя, то ён за яе брацца не хоча. Яму не былі абыякавыя крыўды сялянства. Звяртаючыся да шляхецкага саслоўя, ён пісаў: «Скіньце з вачэй вашых заслону. Воля не можа быць абаронена толькі рукамі людзей вольных...».

Восем гадоў змагання за свабоду паўночнаамерыканскіх калоній, за незалежнасць ад Англіі назаўжды замацавалі ў Т. Касцюшку дэмакратычныя перакананні, ідэі роўнасці і справядлівасці. Разумеючы, што Рэч Паспалітая яшчэ не падрыхтаваная да радыкальнага вырашэння сялянскага пытання, на працягу ўсяго паўстання Касцюшка зрабіў нямала для паляпшэння становішча селяніна. 2 мая 1794 г. з абозу пад Вінярамі ён выдае пракламацЫю, якую адаслаў да варшаўскай Часовай Рады для яе публічнага размнажэння. У ёй гаварылася аб тым, што кожнаму «кантаністу», ідучаму ў паўстанцкае войска, паншчына павінна быць зменшана не менш чым на адзін дзень у тыдзень. Пры гэтым ваяводскія парадкавыя камісіі атрымлівалі права прыняць рашэнне і аб вызваленні ад паншчыны і на большую колькасць дзён. Сяляне, удзельнікі «паспалітага рушэння», на час паўстання таксама вызваляліся ад працы на свайго пана.

Аднак самым рашучым крокам у тых умовах насустрач пажаданням сялянства быў выдадзены Т. Касцюшкам 7 мая з абозу пад Паланцам знакаміты «Паланецкі універсал». Згодна з ім, усім прыгонным сялянам была прадастаўлена ўласная свабода («асоба ўсякага селяніна ёсць свабодная»), за імі прызнавалася таксама спадчыннае права карыстання зямлёй, якую яны абраблялі, значна былі аблегчаны павіннасці. Сяляне маглі пайсці ад пана пры ўмове выканання ўсіх павіннасцяў і выплаты даўгоў. Удзельнікі паўстання атрымлівалі вызваленне ад паншчыны, а астатнім яна была на трэць зменшаная. «Універсал» ставіў пад пэўную ахову дзяржавы іншую ўласнасць селяціна, якая не магла быць незаконна адабрана ў яго панам. У ім гаварылася таксама і аб абароне селяніна ад рабаўніцкіх падаткаў. Адначасова, аднак, падкрэслівалася, што за гэта селянін павінен «старанна дні паншчыны, якія засталіся, адбываць, начальству свайму быць паслухмяным».

Выдаючы «Паланецкі універсал», Т. Касцюшка апынуўся паміж Сцылай і Харыбдай. 3 аднаго боку, трэба было як мага больш заахвоціць сялянства да ўдзелу ў паўстанні, фактычна ўзяўшы яго пад абарону закону і паўстанцкага ўрада. А з другога боку, трэба было не адштурхнуць такімі крокамі ад падтрымкі паўстання і шляхту, якая не была прызвычаена да абмежаванасці ў дачыненні да цалкам падуладнага ёй сялянства. Падчас паўстання на Беларусі нават некаторыя «парадкавыя камісіі» не маглі, відаць, адразу «прыняць» рэвалюцыйныя, па тагачасных мерках, палажэнні «Універсалу». Берасцейская «парадкавая камісія» 20 чэрвеня звярнулася да Найвышэйшай Нацыянальнай Рады ў Варшаву з пасланнем з нагоды з'яўлення «Паланецкага універсалу». У ім берасцейцы паспрабавалі «па-свойму» вытлумачыць і нават адмяніць найбольш прагрэсіўныя, у дачыненні да сялянства, палажэнні «Універсалу». Аднак у адказ на гэта ННР са спасылкай на загады Т. Касцюшкі цвёрда заявіла, што «Універсал», які «ўзяў сялян пад апякунства ўрада і даў яму паслабленні ў паншчыне, так, як ёсць надрукаваны... тэрмінова без замаруджвання ў Берасцейскім ваяводстве быў люду абвешчаны».

Літоўская Рада невыпадкова ў адной са сваіх адозваў абвінавачвала тых, хто імкнуўся ўвесь цяжар падаткаў ускласці на сялянства. Рада абавязвала вярнуць сялянам несправядліва ўзятыя паборы.

«Паланецкі універсал» заканчваўся заклікам да святарства «абодвух абрадаў» (каталіцкага з уніяцкім і праваслаўнага) абвяшчаць і вытлумачваць яго сутнасць перад сялянствам. Здавалася, з боку рымска-каталіцкага клеру не павінна б было чыніцца ў гэтым асаблівых перашкод. Але гэтая царква сама была адным з буйных землеўладальнікаў. Толькі на тэрыторыі Беларусі рымска-каталіцкая і уніяцкая цэрквы валодалі дзесяткамі тысяч прыгонных сялян. І гэта была, відаць, адна з асноўных прычын часам «халодных» адносін вышэйшага клеру, як у Польшчы, так і ў Беларусі, да «Універсалу». Літоўская Рада неаднаразова папярэджвалася аб атрыманні святарамі каталіцкіх акруг ад сваіх духоўных улад цыркулярных лістоў, якія загадвалі ўстрымлівацца ад распаўсюджвання «Універсалаў» паўстанцкіх улад.

Увогуле трэба адзначыць, што і сам «рэвалюцыйны ўрад» марудзіў з шырокім абвяшчэннем і распаўсюджваннем «Універсалу». У Варшаве ён быў раздрукаваны ННР толькі 30 мая, хаця тэкст яго з'явіўся там ужо 17 мая. Яшчэ пазней дайшлі паведамленні аб з'яўленні «Паланецкага універсалу» на Беларусь. Можна лічыць, што факт яго існавання быў, бясспрэчна, вядомы там з чэрвеня месяца. Так, Гарадзенская парадкавая камісія, якая 14 чэрвеня накіравала з рознымі пытаннямі сваіх прадстаўнікоў да Т. Касцюшкі, у суправаджальным пасланні сцвярджала, што ведае аб «Універсале», але толькі з «публічнай газеты» (відаць, «Вольнай Газеты Варшаўскай»), а не са «службовых паведамленняў». Таму гарадзенцы і пыталіся, ці можна абвясціць гэты «Універсал» на сваёй тэрыторыі. У адказе ННР гаварылася, што яна мела спадзяванні на Цэнтральную Дэпутацыю Вялікага княства Літоўскага, якая павінна была пераслаць усім парадкавым камісіям гэты дакумент. Але, паколькі гэтага не здарылася, «Універсал» быў перасланы ў Гародню з Варшавы асобна з загадам распаўсюдзіць яго. Невялікі быў час таго паўстання, але, як бачым, зарадзілася ўжо і свая «паўстанцкая бюракратыя».

Толькі 19 чэрвеня Цэнтральная Дэпутацыя загадвае раздрукаваць «Універсал» і адаслаць яго неадкладна ў паветы. Газета «Нарадова Віленьска», падаючы гэта рашэнне ў нумары ад 25 чэрвеня, разам змясціла і тэкст «Паланецкага універсалу». У выглядзе плаката ён быў выдрукаваны ў Вільні з датай 18 чэрвеня. Не так хутка, як было б патрэбна, але ўсё ж прабіваўся і на Беларусь, на радзіму Т. Касцюшкі, яго «Універсал»...

Т. Касцюшка, пачынаючы паўстанне, магчымы яго поспех у змаганні з адной з самых лепшых армій у Еўропе звязваў з папаўненнем невялікага рэгулярнага войска Рэчы Паспалітай праз «паспалітае рушэнне» — усеагульны ўдзел у барацьбе прадстаўнікоў усіх саслоўяў. Відаць, гэта было не зусім рэальна, але праз падтрымку сялянства ён разлічваў давесці колькасць паўстанцкага войска ажно да 300 тысяч чалавек.

Адначасова гэта было і адметнасцю паўстання, якое выходзіла ўжо за рамкі былых шляхецкіх канфедэрацый, бо прадугледжвала ўдзел у змаганні ўсіх жыхароў дзяржавы без выключэння.

4 мая Я. Ясінскі звярнуўся з першай сваёй адозвай да «усіх грамадзян, цывільных і вайсковых» ВКЛ. У ёй ён выклаў асноўныя намеры паўстанцкіх улад. Прызначаны Літоўскай Радай часовым, да зацвярджэння Т. Касцюшкам, якога ён так і не атрымае, галоўнакамандуючым літоўскім войскам, Я. Ясінскі пацвердзіў, што не складзе зброі, пакуль «зямля літоўская поўнасцю ад іншаземнага салдата не вызваленая будзе». Адначасова ён заклікаў усіх «годных жыхароў зямлі літоўскай» да ўсеагульнага ўзбраення, збірання сіл і сродкаў, арганізацыі паасобных паветаў пад кіраўніцтвам «генералаў зямянскіх», дастаўкі ў войска рэкруцкага папаўнення. Універсалы Літоўскай Рады; удакладніўшы пажаданні Я. Ясінскага, загадвалі даваць «аднаго рэкрута з 25 дымоў да войска рэгулярнага і асобна аднаго з 5 дымоў сялянскіх добраахвотніка і аднаго з 25 дымоў шляхецкіх ваколічных гэтаксама коннага добраахвотніка». Пры гэтым спецыяльна забаранялася пры «рэкрутацыі» ўжываць які-небудзь прымус, бо некаторымі несумленнымі людзьмі гэта магло быць выкарыстана як прычына ўхілення ад свайго абавязку.

6 чэрвеня ННР у Варшаве выдала універсал, адпаведны звароту Т. Касцюшкі, да жыхароў Польшчы і Літвы ў справе набору пешых і конных «рэкрутаў». У гэтым жа універсале тлумачыўся таксама і парадак арганізацыі «паспалітага рушэння». Згодна з загадам Т. Касцюшкі, у гарадах, мястэчках і вёсках з 5 дымоў павінен быў быць дастаўлены 1 рэкрут. Гэта меўся быць малады і здаровы чалавек, узброены стрэльбай альбо пікай «11 стоп даўжыні», ці касой, «проста асаджанай», ці сякерай. 3 пяцідзесятага дыму прызначаўся адзін конны «рэкрут», узброены шабляй, парай пісталетаў і пікай.

Справа набору «рэкрутаў» ускладалася на мясцовыя ваяводскія і парадкавыя камісіі. Ім жа даручалася справа навучання вайсковай справе мясцовага насельніцтва ва ўзросце ад 18 да 40 гадоў. Сама арганізацыя «паспалітага рушэння» грунтавалася на падзеле здатных да выканання вайсковых абавязкаў людзей на дзве часткі. Непасрэдна ў вайсковых дзеяннях павінна была ўдзельнічаць толькі адна, а другая частка заставалася на месцы «для пільнавання не толькі сваёй гаспадаркі, але і дапамогі тым, якія ідуць са зброяй на ворага». На чале «рушэння» з вёсак павінны былі стаць іх уладальнікі — «дзедзічы».

Набор «рэкрутаў», арганізацыя «паспалітага рушэння» ў Вялікім княстве не пайшлі гладка. Паўплывала кароткачасовая, але меўшая паважныя вынікі, сітуацыя «канфрантацыі», недаверу ў дачыненні да дзейнасці Літоўскай Рады, асабіста Я. Ясінскага. «Двухуладдзе» часова дэзарыентавала частку «парадкавых камісій», якія не ведалі, чые ж загады выконваць, як ставіцца да Літоўскай Рады. Найбольш удала «рэкрутаванне», арганізацыя «паспалітага рушэння» пайшлі ў Берасцейскім і Гарадзенскім паветах, у Вільні і яе ваколіцах.

Прычым Вільня давала прыклад арганізацыі паўстанцкіх узброеных сіл. Там паплечнік Я. Ясінскага па віленскаму корпусу інжынераў прафесар архітэктуры ў «Галоўнай Школе літоўскай» Ваўжынец Гуцэвіч склаў праект «усеагульнага ўзбраення». Ён быў ухвалены Літоўскай Радай. Згодна з ім была створана «муніцыпальная гвардыя», даволі добра забяспечаная амуніцыяй і зброяй — «карабінамі, пікамі, пісталетамі, сякерамі і бердышамі». Форму «муніцыпальнага гвардзейца» ўпрыгожвала кукарда, складзеная «ў знак абодвух народаў, В. Кн. Літоўскага і Кароны польскай вечнай, аб'яднаных уніяй, з колераў блакітнага, які азначае пастаянства, і зялёнага, які азначае надзею». Ужо 11 мая на Пагулянцы адбыўся агляд гвардыі перад сябрамі Літоўскай Рады Т. Ваўжэцкім і М. Агінскім. На той час яе колькасць складала каля 2 тысяч чалавек. Узначальваў «муніцыпальную гвардыю» той жа В. Гуцэвіч. Апрача таго, жыхары Вільні адправілі два батальёны добраахвотнікаў y рэгулярнае паўстанцкае войска. У сваю чаргу ў сталіцу Княства сцякаліся «рэкруты» з Ашмяншчыны, Браслаўшчыны і іншых бліжэйшых паветаў. У пачатку чэрвеня каля і ў самой Вільні налічвалася ўжо да шасці тысяч «рэкрутаў». Але на ўсіх не хапала зброі. Асабліва адчуваўся недахоп артылерыі. Як бы ўзмацнілі сілы паўстанцаў тыя гарматы, якія паспеў вывезці з-пад Вільні абачлівы і.капітан Тучкоў... Тым не менш віленцы змаглі наладзіць уласны выраб гармат. Пад кіраўніцтвам «механіка Акадэміі віленскай» Францішка Заліўскага да 6 ліпеня было адліта шэсць шасціфунтовых гармат. А для «адабраных бамбардыраў» артылерыі пачаліся заняткі ў Галоўнай Школе і пры арсенале. Часам яны прыходзілі на кватэру Я. Ясінскага. Кватэра была свабоднай, бо сам гаспадар знаходзіўся ў войску.

Рэчаіснасць была куды больш жорсткай, чым папярэднія меркаванні аб павелічэнні паўстанцкага войска. Не раз пасля выдання «Паланецкага універсалу» Т. Касцюшка звяртаў увагу ННР на неабходнасць зрабіць паслабленні «ўбогаму люду» ў тым, на што ён найбольш скардзіцца і што яго найбольш датычыць. 30 чэрвеня ў чарговым звароце да ННР ён пісаў з абозу пад Галковам: «Трэба зменьшыць павіннасці і варты, якія яго (просты люд вёскі і горада) ад рамёстваў адрываюць і адбіраюць у яго спосаб існавання, трэба яму зменьшыць падаткі... якія выплаціць не ў стане, словам, ужыць усіх сродкаў, якімі б пацярпелых аблегчыць, абманутых асвятліць, злых і падбухторваючых адвесці і пакараць можна (было)». Але час ішоў, а «паспалітае рушэнне» не набывала таго размаху, на які разлічваў начальнік паўстання. Ён пастаянна прыспешваў ННР у Варшаве, каб старалася пашырыць і паскорыць «рушэнне». Касцюшка схільны быў лічыць, што вінаватыя ў гэтым маруднасць парадкавых камісій у паветах, складзеных амаль выключна з мясцовай шляхты. Вопыт падказваў, што толькі лагоднасць не можа даць вынікаў. У Т. Касцюшкі з'яўляецца і суровы, цалкам апраўданы ў тых абставінах, тон: «Робім рэвалюцыю, паў-спосабамі рабіць яе нельга... Трэба сурова спаганяць і непаслухмяных караць, трэба прымушаць людзей, каб былі вольнымі, калі добраахвотна імі быць не хочуць». Частка шляхты, асабліва заможнай, пачала падазраваць Т. Касцюшку, што ён робіць «рэвалюцыю» не толькі супраць іншаземнага панавання, а і супраць яе спрадвечных «панскіх» прывілеяў...

Гэтую часлку шляхты не мог задаволіць масавы адыход селяніна ад панскай гаспадаркі ў паўстанцкае войска, што ва ўмовах вайсковага бязладдзя вяло да яе поўнага заняпаду. Таму нездарма, як кажуць, не верачы сваім вачам, гарадзенская павятовая камісія пыталася ў ННР — ці праўда тое, што і сялянства падпадае пад «паспалітае рушэнне». У адказ спецыяльная рэзалюцыя Найвышэйшай Нацыянальнай Рады даводзіла, што ні адно саслоўе, якое можа насіць зброю, не вызваляецца ад «паспалітага рушэння», у тым ліку і сяляне. Гэтай рэзалюцыяй ад 13 чэрвеня панам забаранялася сілай затрымліваць сялян, якія добраахвотна выказалі б жаданне ўступіць у войска. У выпадку якіх-небудзь крыўд з боку селяніна на свайго пана апошні мог з'явіцца ў вайсковы абоз і толькі там прад'явіць свае патрабаванні.

У справе пашырэння сацыяльнай базы паўстанцкага руху гарачыя дэмакратычныя памкненні Андрэя Тадэвуша Касцюшкі на Беларусі натыкнуліся на халодны мур жорсткай сацыяльна-палітычнай рэчаіснасці, існаваўшай у Рэчы Паспалітай. «Сялянскае пытанне», толькі з вырашэннем якога мог быць звязаны поспех паўстання, пачало зрушвацца з месца, але да канца вырашана не было. А ці магло? Відаць, на той час усё ж — не. Улічыць поўнасцю інтарэсы сялянства, г. зн. даць ім волю і зямлю, адабраўшы яе ў шляхты, значыла поўнасцю адштурхнуць заможную шляхту ад паўстання, застацца з аднымі касінерамі супраць вопытнейшага расійскага войска.

Беларускаму ж сялянству канца XVІІІ стагоддзя наогул было цяжка зарыентавацца ў віры гэтага паўстання. На Беларусі да таго ж вырашэнне «сялянскага пытання» было яшчэ звязана з патрэбай уліку этнічна-рэлігійнай самабытнасці яе насельніцтва. Тут, на беларускіх землях, для поспеху паўстання, шырэйшага ўдзеЛУ Ў ім сялянства патрэбна была ўласная яго «этнічна-рэлігійная ідэалогія». Асновай такой «ідэалогіі» магло б стаць скасаванне прыгону, сапраўдная рэлігійная свабода і раўнапраўе, захаванне шырокай дзяржаўнай аўтаноміі Вялікага княства Літоўскага, улік інтарэсаў беларускай большасці насельніцтва дзяржавы. Але яе магчымыя выпрацоўшчыкі і носьбіты на той час — шляхта, мяшчанства, святарства былі амаль цалкам апалячаныя праз каталіцтва. Само ж сялянства, бяспраўнае і пакінутае, выпрацаваць такой «ідэалогіі» не магло.

Прапольская «ідэалогія» паўстання — «воля, цэласць, незалежнасць» Рэчы Паспалітай, толькі як сіноніма каталіцкай Польшчы, цалкам унітарнай цэнтралізаванай дзяржавы, была для беларускага селяніна (як і летувіскага ці ўкраінскага), нават уніята або яшчэ болей — праваслаўнага,— малацікавай. Дарэчы, як і «ідэалогія ўсходняга «адзінакроўнага» расійскага «брата», якую імкнуліся правесці браты Касакоўскія. Яны ў свой час марылі аб разрыве старой уніі з Польшчай і завязванні новай — з Расійскай імперыяй, уніі печкура са шчупаком... Але гэтая змена дзяржаўнай шыльды не змяняла б падуладнага свайму пану становішча беларускага селяніна. Хто б убачыў у ім чалавека, запрасіў бы яго да змагання за сапраўдную волю — за тым бы і пайшоў, таго б і падтрымаў. Трагедыя часу і абставін якраз і была ў тым, што ніхто яе, волі, не мог тады даць. Т. Касцюшка толькі спрабаваў, наколькі дазвалялі магчымасці, наблізіць яе прыход...

Канешне, улічваючы асаблівасці «практычнага» сялянскага светапогляду, для яго на першым месцы і тады стаялі не палітычныя і рэлігійныя ідэі. Сялянства патрабавала не абяцанняў, а практычнага ажыццяўлення сацыяльных змен. Уся складанасць справы была ў тым, каб да сацыяльнай незадаволенасці сялян прыкласці рэальную палітычную праграму, якая б аб'яднала ў сабе ідэі вызвалення, незалежнасці разам з кардынальнай зменай становішча простага беларуса-ліцвіна. Непад'ёмнай была гэтая справа на той час, але ж гэта не значыла, што калісьці яе ўсё роўна не трэба будзе вырашаць.

У славутым паланезе герой паўстання 1794 года ў Беларусі М. К. Агінскі развітваўся з Бацькаўшчынай. Беларускаму ж селяніну яшчэ трэба было з ёй сустрэцца. Паўстанцкі паланез для беларускіх касінераў сімвалізаваў развітанне з «чужой бацькаўшчынай», у якой ён быў бяспраўным і пагарджаным, і — адначасова — сустрэчу са «сваёй», роднай...

Значнай у паўстанні 1794 г. на Беларусі была роля сялянкасінераў, асноўнай зброяй якіх стала простая каса, асаджаная, як дзіда, — «насторч». Ад таго, ці падтрымае селянін нешматлікае рэгулярнае войска Вялікага княства Літоўскага, і не столькі правіянтам і фуражом, але галоўным чынам сваёй сялянскай зброяй, касой, у многім залежаў поспех паўстання. Ды яно і задумвалася Т. Касцюшкам і яго бліжэйшымі паплечнікамі якраз як усеагульны рух усіх саслоўяў супраць ганьбы акупацыі, як супольная барацьба менавіта ўсяго насельніцтва за волю. У адрозненне ад шляхецтва, якое ў горшым выпадку мяняла падданства, але захоўвала ў асноўным свае прывілеі, сялянства заставалася ў ранейшым паднявольным стане. Заклік жа да змагання за волю, які прагучаў з Кракава, быў падтрыманы ў Вільні і Варшаве, зацвердзіўся ў «Паланецкім універсале» Т. Касцюшкі, гэты заклік дайшоў і да Беларусі, абудзіў надзею і ў простага, пагарджанага панамі селяніна. А мо і праўда будзе воля? Дык чаму ж за яе і не змагацца, чаму не падтрымаць тых, хто заклікае да такога змагання?

Важнасць падтрымкі паўстання простым людам добра разумелі ў Найвышэйшай Літоўскай Радзе з першых дзён пачатку паўстання. У лісце Тайнай Дэпутацыі Рады да К. Н. Сапегі, былога маршалка ад Вялікага княства Літоўскага на Чатырохгадовым сейме, ад 7 мая гаварылася, што галоўная ўвага павінна быць звернута на ўсеагульнае ўзбраенне. Адзначалася, што на Беларусі і Жамойці «ўжо ў многіх месцах люд узброены ў пікі, у к°сы асаджаныя, як дзіды, і ў стрэльбы нават». Гэтай лініі Літоўская Рада прытрымлівалася ўвесь нядоўгі час свайго існавання. У пачатку чэрвеня да яе звярнуўся са скаргай на нежаданне часткі мясцовай браслаўскай шляхты актыўна далучацца да паўстання павятовы «генерал-маёр зямянскі» Казімір Беліковіч. У адказ Рада спаслалася на свае рашэнні па арганізацыі «паспалітага рушэння» ў Княстве, дзе для «звыродных» прадугледжваліся самыя строгія пакаранні. Але адначасова К. Беліковічу як бы было падказана, дзе трэба шукаць сапраўднай шырокай дапамогі паўстанню, у якім асяроддзі імкнуцца папоўніць шэрагі яго ўдзельнікаў: «Каса, насторч асаджаная, і дзіда, паводле памеру ва універсалах апісанага, ёсць зброя страшная і танная. Тою люд наш узбройваць».

Менавіта па загаду Літоўскай Рады з Вільні пад Солы ў «дывізію» Я. Ясінскага было накіравана болей за тысячу «рэкрутаў віленскіх», узброеных дзідамі і косамі. Без удзелу касінераў, падчас паўстання 1794 года на Беларусі не абыходзілася ні адна бітва ці сутычка. Касі

неры былі абавязковымі ўдзельнікамі партызанскіх, дыверсійных рэйдаў пад камандаваннем М. Агінскага і С. Грабоўскага. Найбольш мужныя і здатныя з іх разам з адыходзячым рэгулярным «літоўскім войскам» дайшлі да Варшавы, дзе самаахвярна змагаліся на мурах Прагі з сувораўскімі «чудо-богатырям».

Вынослівасць і рухлівасць касінераў у баі не маглі кампенсаваць адсутнасці вайсковай дасведчанасці, нявопытнасці, кепскага забеспячэння і недахоп часу для самага першага навучання ўменню ваяваць. Часам сказвалася і адвечная пагарда часткі пыхлівай шляхты да цёмнага «хлопа», да яго здольнасцяў быць такімі ж ваярамі, як і яна. Але былі і іншыя, праўда досыць рэдкія, выпадкі, якія сведчылі аб разуменні некаторымі прадстаўнікамі шляхецтва рашаючай ролі простага люду ў змаганні з мацнейшым ворагам. Характэрным у гэтым дачыненні быў адкрыты ліст-зварот праз «Вольную Газету Варшаўскую» ад 16 верасня, дробнага гарадзенскага шляхціца, «грамадзяніна Даўкшы» да «грамадзяніна Коцела». На той час Коцел знаходзіўся ў Гародні ў якасці камісара-ўпаўнаважанага ад варшаўскай ННР на Літве. Па сутнасці гэта было гарачым зваротам патрыёта Вялікага княства Літоўскага, свядомага рэспубліканца і непрыхаванага прыхільніка французскай рэвалюцыі да прадстаўніка памяркоўнай плыні ў паўстанні.

Напачатку Даўкша звяртае ўвагу Я. Коцела на тое, што «ўзяцце Вільні расійцамі (12 жніўня) тхароў выдала... праўдзівым патрыётам жа запаліла сэрцы». Даўкша сам выказвае гарачае жаданне змагацца з ворагам, але не словамі, а cа зброяй у руках «без адступлення». Добра было вядома, што Я. Коцел «заседзеўся» ў Гародні пры хворым М. Вяльгорскім. Таму зусім натуральным выглядаў заклік Даўкшы да яго: «Выйдзі ж на момант з тых муроў Гарадніцы (месца ў Гародні, дзе знаходзіўся каралеўскі замак. — Аўт.), дзе яшчэ закопчанымі застаюцца сцены агнямі ілюмінацыі Таргавіцы і спальваннем ахвяр паўночнаму ідалу, ненасытнаму з крыві людской. Пахадзі вакол люду, знойдзеш у ім роспач, пачуеш пахвалы Мейену (Ян Якуб, генерал, мужна змагаўся пры абароне Вільні. —Аўт.), але адначасова і абвінавачванні тым, якія цераз пыхлівасць або няведанне далучыліся да злога і дастойных грамадзян адлучылі ад бою (тут, відаць, прыхаваны папрок за «адлучэнне» ад камандавання літоўскім войскам Я. Ясінскага, да чаго прыклаў руку і сам Коцел. — Аўт.)... Шмат ёсць такіх, якія аб табе кепска гавораць, што не знаходзішся пры войску». І тут Даўкша прыводзіць у прыклад Коцелу паставу аднаго з камандзіраў рэвалюцыйнай французскай арміі, «прадстаўніка і ўпаўнаважанага французскага люду» — Саліцэцці, які «прадраўся па залітых крывёю мурах з шабляю ў руцэ і здабыў Тулон». Гэтак жа напорыста Даўкша працягвае свой ліст-зварот і далей: «Калі ёсць такія грамадзяне, што ўцякаюць з Гародні, я паскудна ўцякаць не буду. Калі падасіся, як павінен, да войска, вазьмі мяне з сабою, я аб званнях не амбіцыяную... а месца для бою за Бацькаўшчыну знайду». Далей ідуць радкі, якія выразна характарызуюць погляды шляхціца Даўкшы: «...усё сэрца маё поўнае нянавісці да дэспатаў... Сапраўдны рэспубліканец не патрабуе ніякіх выгод; сухар і трохі саломы пад бок павінны гартаваць яго цела». І ў канцы ліста Даўкша выказвае свае адносіны да касінерскіх атрадаў у паўстанні: «Чуў, упаўнаважаны, ад многіх афіцэраў, што касінеры — цяжар для войска, (але) хай я страчу сваю галаву, калі з імі не вазьму ў першай атацы батарэі, абы толькі меў іх аддадзеных мне за тыдзень да бітвы. Заўсёды да іх кепска ставіліся і часта эгаісты імі камандавалі». На жаль, такіх свядомых людзей, як шляхціц Даўкша, разумеўшых важнасць ролі простага селяніна ў паўстанні, было няшмат.

Аб адносінах да паўстання 1794 года на Беларусі прадстаўнікоў мяшчанскага саслоўя ў тагачасных крыніцах захавалася значна меней сведчанняў, чым, напрыклад, аб сялянстве. Хаця, здаецца, былі і свае перадумовы для таго, каб мяшчанства больш актыўна падтрымлівала гэтае паўстанне.

У другой палове XVІІІ ст. шляхце Рэчы Паспалітай Двух Народаў прыйшлося паступіцца сваім манапольным правам на зямлю і сялян. Гэта, у прыватнасці, выявілася ў тым, што ўжо сейм 1773—1775 гадоў дазволіў мяшчанам Польшчы і Літвы набываць зямлю. Яшчэ болей рашучыя крокі ў дачыненні да павелічэння грамадзянскіх і палітычных правоў мяшчанства былі зробленыя шляхецка-буржуазным блокам на Чатырохгадовым сейме (1788—1792 гг.). На ім мяшчанам было дазволена набываць не толькі зямельную ўласнасць, а нават «земскія маёнткі» разам са шляхецкай набілітацыяй. Гэта, дарэчы, дало падставу для скаргаў на сейме некаторым паслам, якія спасылаліся на пагаршэнне зза гэтага «чысціні» шляхецтва коштам «аптэкараў і цырульнікаў». У той жа час шляхце дазвалялася займацца гандлем і «промысламі» ў гарадах без страху страты шляхецтва. У выпадку набыцця гарадской нерухомасці шляхта набывала і гарадскія правы. Такім чынам, быў пакладзены пачатак працэсу ўзаемапранікнення гэтых двух саслоўяў.

Найбольшую актыўнасць у падтрымцы паўстання праявіла віленскае мяшчанства. Гэта выявілася і ў зборы грашовых сродкаў на паўстанне, і ў арганізацыі муніцыпальнай добраахвотнай гвардыі, і ў дапамозе паўстанцкім уладам у наладжванні выпуску зброі для войска, як гэта было ў Вільні, што мы ўжо адзначалі. Але адносна невялікая колькасць гарадскога насельніцтва на Беларусі, значную частку якога на той час складалі яўрэі, якія з-за свайго ізаляванага становішча ў грамадстве досыць індыферэнтна ставіліся да паўстання, не дазваляла гаварыць аб вялікім уплыве на падзеі.

Тым не менш, праз усё паўстанне прасочваецца непрыхаваны «інтарэс» беларускага мяшчанства да паўстання. Так, 17 ліпеня сам Т. Касцюшка ў сваім лісце да «аддзелу вайсковых патрэб» у Варшаву адзначыў «ахвярнасць» нейкага мешчаніна Баранка, аптэкара з Янава-Падляшскага. Той ахвяраваў на паўстанне «каня добрага, штуцар добры і іншыя рэквізіты», а таксама «тры дамы ў Янаве... аптэку добрую з медыкаментамі і інструментамі». Мешчанін Баранак узяўся да таго ж арганізаваць «як найлепей аптэку пры віленскім лазарэце».

Аказвалі падтрымку паўстанню купцы-мяшчане нават з тэрыторыі Беларусі другога падзелу. 3 Міншчыны здолелі на пачатку ліпеня даехаць да Варшавы з дваццаццю вазамі «саланіны» Казімір Дабранскі і Ян Агінскі. У звароце да Т. Касцюшкі яны пісалі: «Адарваныя ад сваіх суайчыннікаў... засталіся мы пад урадам ярма і дэспатызму, дзе нам прадукту нашага не дазволена вывозіць як толькі ў кардон царскі... Мы вырашылі аднак (зрабіць наадварот) і прывезлі яго да Варшавы». Даволі часта сустракаюцца імёны мяшчанскага насельніцтва беларускіх гарадоў і мястэчак, у прыватнасці Смаргоні і Ашмян, у матэрыялах спецыяльнай следчай камісіі па справах паўстання, якая працавала ў Смаленску.

Не абышлося падчас паўстання і без некаторых супярэчнасцяў, калі мяшчанству ў некаторых выпадках прыходзілася шукаць абароны ў новых улад. 14 верасня звярнуўся з просьбай — хадайніцтвам да Т. Касцюшкі за «нешчаслівых» жыхароў «вольнага мяшчанства Саколкі» старшыня парадкавай камісіі Гарадзенскага павета Францішак Боўфал. (Ён, дарэчы, адносіўся да тых нямногіх са шляхецкага саслоўя, якія назаўжды вызвалялі ад прыгону сваіх сялян, што далучаліся да паўстання.) Сутнасць справы была ў тым, што яшчэ задоўга да паўстання «ўладай арыстакратыі» сакольцы былі пазбаўлены сваіх старажытных прывілей «вольных людзей» і амаль усе пераведзены ў стан тых жа «ўбогіх» сялян у каралеўскіх эканоміях, якімі, аднак, яны сябе ўсё ж ніколі не лічылі. Жыхары скардзіліся на ўжо памерлага Тызенгаўза, які «нявольніцкія кайданы пастаяннай павіннасці на нас усклаў». Ф. Боўфал пісаў Т. Касцюшку, адзначаючы адданасць паўстанню сакольцаў, што яны першымі ў акрузе далучыліся да яго «па закліку вольнасці», «узброеныя адданасцю і сялянскай толькі зброяю ў колькасці некалькіх соцень, даўшы клятву разам з намі перамагчы або памерці», адбывалі і адбываюць добрасумленна ўсе «варты» на карысць паўстання, і «палахлівым ці нерашучым даюць шляхетны прыклад». Але «звычаем, задаўнёным сілай» упраўляючымі каралеўскіх эканомій, яны, «не гледзячы на правы свае, да паншчыны выганяюцца». Ф. Боўфал выказвае спадзяванне, што «адданасць іх да паўстання, схіліць цябе, Начальніку, да паслаблення іх уціску».

Матывацыю Ф. Боўфала яшчэ больш удакладніў войт Саколкі Язэп Міхаліс, які асобна 23 верасня падаў у ННР такую ж просьбу ад імя яе жыхароў з «правінцыі Літвы». Я. Міхаліс звяртаў увагу на тое, што ў паветах заможнай шляхтай не выконваюцца «універсалы» Т. Касцюшкі, распараджэнні ННР. Ліст войта Саколкі за­канчваецца гарачым і адчайным заклікам: «3 енкам да вас звяртаемся. І мы людзі, людзьмі нас прызнайце і сярод людзей свабодных нам, людзям, забяспечце свабоду». Я. Міхаліс справядліва наракае і на тое, што згодна з «Канстытуцыяй 3 мая 1791 г.» нават чужынец, які ступіць на зямлю Рэчы Паспалітай, рабіўся вольным, а сваім жа ў волі чамусьці адмаўляецца. Гэта ён расцэньваў як абразу неад'емнаму «праву ад нараджэння» кожнага чалавека быць вольным, чым выказваў сваю знаёмасць з самымі перадавымі ідэямі свайго часу. Не шмат, але былі, былі ў «якабінца» Я. Ясінскага паплечнікі, і не толькі ў «адукаванай» Вільні...

Пажаданні сакольцаў, улічваючы тое, што паўстанне ішло на схіл, не былі выкананы паўстанцкімі ўладамі. А ад новых расійскіх ці старых — таргавіцкіх нічога лепшага чакаць ім не прыходзілася.

Не простым і адназначным было стаўленне да паўстання і беларускай шляхты. Адна частка яе, і немалая, падтрымала паўстанне, папоўніла паўстанцкае войска. Другая, якая ў большасці сваёй знаходзілася ў межах першага і другога падзелу, прыняла ідэю паўстання з недаверам. Яна паводзіла сябе досыць смірна. Бо падтрымка паўстання магла прывесці да страты яе ўладанняў, права на карыстанне якімі было ўжо атрымана ад новых улад. Ці магло такое нешматлікае, даўно не ведаўшае перамог войска Рэчы Паспалітай нешта супрацьпаставіць зладжанаму суровай дысцыплінай і вялікім вопытам удалых войнаў расійскаму войску? Агульны эканамічны інтарэс, імкненне захаваць прыгон і ўладу над сялянамі ў сваіх маёнтках штурхалі яе ў «абдымкі» да царызму. Палохаў заможную шляхту і выразны дэмакратычны накірунак паўстання ў дачыненні да селяніна, замацаваны ў «Паланецкім універсале». Сапраўды, відаць, прыгон радніў апалячанага шляхціца і вялікарасійскага памешчыка болей, чым славянская кроў.

Але і спісваць паражэнне паўстання 1794 г. нібыта на цалкам «прахалодныя» адносіны да яго толькі «літоўскай шляхты» будзе памылкова. Так, былі выпадкі здрады і ўхілення ад матэрыяльнай падтрымкі паўстання. Была, урэшце, і абыякавасць, але і самі «каранякі» (так ліцвіны называлі палякаў) давалі не зусім вартыя пашаны прыклады. Вядомы зварот Т. Касцюшкі да сандамірскай шляхты, у якім ён бязлітасна хвошча яе раўнадушша да

паўстання, што выявілася ў масавым дэзерцірстве ў Галіцыю, каб пазбавіцца ад цяжкасцяў вайны. А з ліста Касцюшкі ад 1 жніўня да ННР вынікае, што «ўся шляхта холмшчыны, за выключэннем аднаго чалавека», уцякла ў тую ж Галіцыю ніяк і нічым не хочучы падтрымаць паўстанне. Як кажуць у народзе — абое рабое... На шчасце, не гэтыя прыкрасці, а ўсё ж самаахвярнасць, мужнасць і адвага вызначаюць і адносіны лепшых сыноў Беларусі і Польшчы да паўстання. На іх мы кіруемся, на лепшых паплечнікаў Т. Касцюшкі і Я. Ясінскага, імі маем права ганарыцца.

Быў падчас паўстання на Беларусі яшчэ жывы і тып шляхціца — забіякі, сарвігалавы, які не прывык доўга разважаць, кідаючыся ў бойку з ворагам. Адразу ж пасля перамогі паўстання ў Вільні гэтым вызначыўся ў расійскай частцы Ашмянскага павета шляхціц Гарадзенскі. Ён, сабраўшы «войтаў і ўсіх сялян» свайго і нават суседніх маёнткаў, прымусіў іх разам з сабою, стоячы на каленях, прысягнуць на вернасць Касцюшку. Тарадзенскі тут жа заклікаў усіх узброіцца пікамі і косамі, сам аддаў на гэтыя і іншыя патрэбы ўвесь свой набытак. А потым з утварыўшымся такім чынам атрадам, з іншымі шляхціцамі — Вышынскім, Падзвінскім, Загрэўскім і Іваноўскім рушыў помсціць у маёнткі той шляхты, якая запляміла сябе супрацоўніцтвам з акупантамі. І тут без крыві не абышлося. Нарабіўшы панікі ў наваколлі, Гарадзенскі са сваім атрадам перайшоў мяжу, шукаючы падтрымкі паўстанцам каля Вільні.

Па загаду Ясінскага Т. Гарадзенскі ў чэрвені 1794 года папоўніць паўстанцкае войска некалькімі сотнямі мясцовай шляхты і сялян на Пастаўшчыне.

Была ў шляхты і яшчэ адна магчымасць падтрымкі паўстання — матэрыяльная. Шматлікія, у першую чаргу шляхецкія і святарскія, ахвяраванні ўтварылі немалы паўстанцкі фонд у Вялікім княстве Літоўскім. За ўвесь час паўстання адтуль у Варшаву, дзе ўсё гэта канцэнтравалася, было адпраўлена вырабамі з золата і серабра, грашыма больш чым на 700 тысяч злотых. Гэта была даволі значная, улічваючы абставіны, фінансавая дапамога, якая дала магчымасць паўстанцкаму ўраду прыступіць да арганізацыі свайго войска.

Кацярыну ІІ, яе намеснікаў на Беларусі і галоўнакамандуючага расійскімі войскамі на ўсёй Літве М. Рапніна больш за ўсё непакоіла магчымасць таго, што полымя паўстання можа перакінуцца і на «вновь прнобретенные» тэрыторыі: цэнтральную і ўсходнюю Беларусь, а там, глядзі, і ў Расію. Пры гэтым шмат залежала ад стаўлення да паўстання не толькі мясцовай беларускай шляхты, але, галоўным чынам, простага сялянства. Таму падчас паўстання з боку расійскай вайскова-цывільнай адміністрацыі надавалася такая ўвага змаганню за сялянскія душы, выказвалася вялікая заклапочанасць перад агітацыйнымі захадамі паўстанцкага кіраўніцтва. Хаця гэтая занепакоенасць была двухбаковай. Па сутнасці ўвесь той нядоўгі пяцімесячны тэрмін, на працягу якога ішло паўстанне на Беларусі, не спынялася і прапагандысцкая вайна паміж расійцамі і паўстанцамі.

Яшчэ перад пачаткам паўстання ў Княстве галоўнымі козырамі магчымых прапагандысцкіх акцый сярод сялянства на тэрыторыях Беларусі другога і першага падзелу з боку паўстанцаў Ц. Туталміну бачыліся «наяўнасць (у Расіі) пагалоўнага перапісу, продаж у нас сялян, як быдла, рэкруцкія паборы і падушны падатак».

Сам М. Рапнін у адным з сваіх лістоў адзначаў: «Пры нашых дзеяннях на літоўскіх ускраінах ...трэба, як гэта толькі магчыма, прыхільнымі быць да сялян, каб перацягнуць іх на свой бок». Гэтую ідэю «перацягвання на свой бок» М. Рапнін канкрэтызаваў у адозве ад 30 мая, выдадзенай падчас уступлення яго ў Літву. Мэты акупацыйных войск, як і ва ўсе часы, прадстаўляліся шляхетнымі: «Уваходзяць цяпер пад маім начальствам войскі яе імператарскай вялікасці ў Літву як дзеля пакарання здраднікаў і бунтаўшчыкоў, так (і) дзеля апекі, зберажэння і захавання людзей». У ёй таксама гаварылася: «Калі дзедзічы і ўправіцелі прыстануць да бунту, то сяляне не павінны ніякага ім выказваць паслушэнства, плаціць якія-небудзь падаткі... наадварот... бунтаўшчыкоў такіх павінны хапаць... і пад аховай да мяне дастаўляць; за гэта такія сяляне атрымаюць належную ўзнагароду...» Усе сяляне заклікаліся Рапніным да спакою і «упражненнй в своем хлебопашестве»...

Рапнін загадваў сваім афіцэрам, каб перш за ўсё заўжды стараліся аберагаць сялян, «прывабліваць» іх да сябе. Рэквізіцыі харчавання і фуражу па меры магчымасці трэба было рабіць у шляхты. Сялян, якія добраахвотна пакінуць паўстанцкія атрады, ён рэкамендаваў абавязкова ўзнагароджваць грашыма і адпускаць «на волю», г. зн. да «свайго» старога ці новага расійскага пана, але без пакарання.

Услед за Рапніным у «прывабліванні» сялянства вызначыўся адзін з камандзіраў буйнога расійскага атрада на Беларусі Л. Бенігсен. У в. Беніца пад Смаргонню ён схіляў сялян да непаслушэнства сваім уладальнікам. Там, і ў іншых вёсках, Бенігсен «абнадзейваў» таксама сялян нібыта магчымасцю атрымання волі.

Т. Касцюшка неаднаразова засцерагаў ад падвойнай небяспекі, якая зыходзіла ад ворага: сілы зброі і «інтрыгі хітрасці». Ён пісаў: «Маскалі шукаюць спосабу падбухторвання вясковага люду супраць нас... заахвочваюць да лепшай будучыні з дапамогай маскоўскай... да рабунку двароў, сілай убіраюць у свае мундзіры».

Літоўская Рада, дарэчы, не пакінула без увагі ў сваіх адозвах і пракламацыях і расійскіх салдат, людзей «у мундзірах». 8 мая ёю была выпушчана да іх спецыяльная адозва. «Салдаты-расіяне, — заклікала Рада,— з аблічча чалавечага за людзей ад нас знаныя, строгай ад камандзіраў уладзе падлеглыя, мы вас лічым за братоў бліжніх і спачуваем вашай долі, што вы, жадаючы волі, пад варварскім кіраваннем мець і карыстацца ёю не можаце». Пракламацыя заклікала простых расійскіх салдат павярнуць зброю супраць «уласных тыранаў». А 27 мая Літоўская Рада звярнулася да жыхароў Княства з напамінаннем аб патрэбе людскага стаўлення да расійскіх дэзерціраў «у дамах сваіх».

Спроба расійскіх улад скампраметаваць ідэі паўстання сустракала адпор і з боку ННР у Варшаве. На пасяджэнні Рады 28 чэрвеня абмяркоўваўся праект адказу на лістоўкі-адозвы, якія распаўсюджваліся з волі «генералаў маскоўскіх». Праект быў прыняты і перасланы галоўнакамандуючаму літоўскім паўстанцкім войскам М. Вяльгорскаму «для надрукавання яго ў Літве і раздавання люду». Такое ж рашэнне было прынята ННР і 11 верасня ў адказ на «ліст маскоўскі», які распаўсюджваўся «на Літве». У адказ быў прыняты праект адозвы «да грамадзянства літоўскага».

Але гэтая «прапагандысцкая вайна» за людскія душы была толькі дапаможным сродкам. Лёс паўстання вырашаўся са зброяй у руках, а тут перавага была за расійскім войскам.

Са стратай Вільні паўстанцамі 12 жніўня 1794 г. пачаўся новы, заключны, перыяд паўстання на Беларусі. Няўмольна звужалася тэрыторыя, якая кантралявалася касцюшкаўцамі. Пасля паражэння «корпуса» К. Серакоўскага ад Суворава на Берасцейшчыне фактычна толькі Гародня з наваколлем засталася востравам паўстання перад расійскім войскам, якое хвалямі накатвалася з усходу.

Становішча няпэўнасці, узнікшае на той час, адлюстроўвала сітуацыя, якая склалася з кіруючым органам паўстання — Цэнтральнай Дэпутацыяй. Пасля страты Вільні яна вымушана падзялілася на дзве часткі. Адна — з Е. Белапятровічам, Марыконі, Мірскім і Т. Высагердам апынулася ў Гародні, большасць жа — Ю. Міцкевіч, Б. Карп, Ю. Лапа, А. Прозар, Я. Мюлер, А. Тызенгаўз і іншыя трапілі ў Коўна. Некаторы час паміж імі ішла непатрэбная барацьба, які горад абраць месцам дыслакацыі. У рэшце рэшт у пачатку верасня месцам працы Цэнтральнай Дэпутацыі абралі Гародню. На гэты час паўстанцы былі амаль выцеснены з Жамойці і Курляндыі, і Коўна апынулася ў глыбокім тыле.

Трэба сказаць, што яшчэ да гэтага ў дзейнасці Дэпутацыі з'явіліся трывожныя сімптомы стомленасці і адчаю. Фактычна малаэфектыўнай была праца яе аддзелаў, бадай, за выключэннем скарбовага, які ўзначальваў дзейны Е. Белапятровіч. Пасрэдніцкая роля Цэнтральнай Дэпутацыі ў выкананні распараджэнняў Найвышэйшай Нацыянальнай Рады з Варшавы, падпарадкаванасць камісарам-упаўнаважаным той жа Рады на Літве прывялі яшчэ ў ліпені частку яе сяброў да думкі аб магчымасці ліквідаваць «дэпутацыю» як не маючую патрэбнага аўтарытэту. Але ННР слушна тады не згадзілася з гэтай прапановай. Выразна ахарактарызаваў сітуацыю, якая наогул склалася ў кіраўнічых органах паўстання, Я. Ясінскі. Ён пісаў Т. Касцюшку з Гародні 13 верасня: «...Дэпутацыя Цэнтральная, якая ёсць найвышэйшай уладай правінцыі, не дзейнічае, разарвалася сувязь з цэнтрам (з ЦД ВКЛ — Аўт.), таго — з Радай (ННР у Варшаве. — Аўт.), Рады — з народам, ніхто не ведае, да чаго трэба імкнуцца». Як бачым, Я. Ясінскі тут крытычна ставіцца не толькі да дзейнасці Дэпутаііыі, а ўвогуле да ўсяго кіраўніцтва паўстаннем у гінучай Рэчы Паспалітай. Галоўная ж, вядома, трагедыя была ва ўсведамленні разрыву сувязі «з народам»...

Сітуацыя ў Вялікім княстве Літоўскім заўсёды непакоіла Т. Касцюшку, але выканаць сваё абяцанне, прыехаць на радзіму, каб «стаць сярод сваіх землякоў» у паўстанні, ён змог толькі ў канцы верасня. Ёсць звесткі, што Касцюшка намерваўся зрабіць гэта раней, у сярэдзіне верасня. Тады ён разам з бліжэйшым сваім паплечнікам Ю. Нямцэвічам тайна выехаў з Варшавы для агляду паўстанцкага войска ў Літве, якое знаходзілася там пад начальствам генералаў С. Макраноўскага і К. Серакоўскага. Трэба было ўдакладніць іх агульныя дзеянні ў сувязі з набліжэннем з боку Валыні атрада Суворава. Але дарогай Касцюшка з Нямцэвічам даведаліся аб разгроме К. Серакоўскага Суворавым і таму вымушаны былі вярнуцца назад. Толькі адзін раз на кароткі час, з 29 па 30 верасня, змог начальнік паўстання з'явіцца на тэрыторыі Беларусі. У гэтыя дні ён быў у Гародні. Тут апошні раз ён убачыўся з Я. Ясінскім. Прызнаючы заслугі Ясінскага, узнагародзіў яго сваім асабістым знакам — залатым пярсцёнкам пад нумарам 37. Акрамя гэтага, ён даручыў Ясінскаму камандаванне адной з «літоўскіх дывізій», другую павінны былі ўзначаліць Т. Ваўжэцкі і Р. Гедройц. Т. Ваўжэцкі, выцеснены з Жамойці са сваімі атрадамі наступаючым расійскім войскам, з'явіўся ў Гародні ў канцы верасня. Як і Ясінскі, ён атрымаў такую ж узнагароду. Ганаровыя пярсцёнкі Касцюшкі ў Гародні атрымалі таксама С. Макраноўскі, які надалей заставаўся галоўнакамандуючым, маёр Корсак, генерал Р. Гедройц і паручнік Я. Гарноўскі, апошні — за «мужную абарону Вільні падчас першай атакі» 18—19 ліпеня. Гэта была апошняя магчымасць у Касцюшкі падзякаваць лепшым са сваіх землякоў за мужнасць і самаахвярнасць.

Згодна з загадам Касцюшкі, пасля яго ад'езду часткі літоўскага войска, каб пазбегнуць пагрозы атачэння, вымушана пакідаюць Гародню і цяжкім маршам праз Саколку і Беласток сцягваюцца на абарону Варшавы. Апошнім пакідаў Гародню Я. Ясінскі.

14 кастрычніка С. Макраноўскі ў абозе пад Браньскам атрымаў вестку аб паражэнні 10 кастрычніка пад Мацяёвіцамі і ўзяцці ў палон Т. Касцюшкі. Адначасова ён уведамляўся, што начальнікам паўстання Рада ў Варшаве абрала другога ліцвіна — Тамаша Ваўжэвкага

С. Макраноўскага чакалі пад Варшавай, дзе ў яе абароне вельмі разлічвалі «на аддзелы літоўскія».

Першым пад Варшавай з'явіўся са сваёй «дывізіяй» у колькасці 5 тысяч чалавек Р. Гедройц.

Пераехала ў Варшаву з Гародні і Цэнтральная Дэпутацыя. 20 кастрычніка камісар Гарадзенскай парадкавай камісіі Канопка даставіў сюды на «трох параконных фурманках» серабро, грошы і архіў сваёй камісіі. 23 кастрычніка ННР прыняла рашэнне ўвесці ў склад сваіх аддзелаў сяброў і супрацоўнікаў Цэнтральнай Дэпутацыі Княства, пакуль «ЦД да сваёй правінцыі не вернецца». Але на той час ужо і сама ННР уяўляла сабой яскравы вобраз узаемнай падазронасці і разбежнасці ў меркаваннях. Абранне ж Т. Ваўжэцкага, які ніколі не вызначаўся вайсковым талентам і сам неаднаразова аб гэтым гаварыў, з'яўлялася па сутнасці кампрамісам. Яно задавальняла ўсіх, не даючы перавагі ні леваму, радыкальнаму, крылу ў ННР, ні «ўмеркаваным». Не было адзінства ў камандавання паўстаннем і ў спосабах арганізацыі абароны горада.

А між тым Сувораў хутка сцягваў свае сілы, узмоцненыя новымі папаўненнямі, пад прадмесце Варшавы — Прагу. 4 лістапада пачаўся яе рашаючы штурм, які ператварыўся ў «славутую» разню мірнага насельніцтва, калі была прарвана абарона прадмесця і баі перанесліся на яго вуліцы. Сувораўскія «чудобогатыри», раз'ятраныя крывёю, упартасцю супраціўлення паўстанцаў, якім дапамагалі жыхары Прагі, не давалі літасці нікому. Горы трупаў з салдат, жанчын, дзяцей і старых грувасціліся на вуліцах пражскага прадмесця, ад крыві пачырванелі нават воды Віслы...

Згодна з рапартам самога А. Суворава, з больш чым дваццаці тысяч абаронцаў Прагі было забіта 13 340, патанула ў Вісле больш за 3 тысячы і 12 860 чалавек узяты ў палон. Выратавалася, перайшоўшы на другі бок ракі, у Варшаву, толькі 800 чалавек.

Пры абароне Варшавы паклалі свае галовы сотні чалавек з літоўскага войска. Сярод іх былі і Я. Ясінскі,г С. Корсак, генерал П. Грабоўскі, палкоўнік Сымон Гурскі з сынам падпаручнікам артылерыі, падпалкоўнік Ф. Грабоўскі, палкоўнік В. Квасьнеўскі, маёр Сухадолец, Астрарог, А. Граноўскі — усе таварышы Я. Ясінскага.

Пад пагрозай рабунку, гвалту і спусташэння Варшава капітулявала. А. Сувораў накіраваў Кацярыне ІІ у Санкт-Пецярбург кароткае паведамленне аб перамозе: «Ура! Варшава наша!» і атрымаў такі ж кароткі адказ: «Ура, Фельдмаршал!» Так А. Сувораў стаў фельдмаршалам. Крыху пазней узнікла прапанова выбіць ганаровы медаль за ўзяцце Варшавы. Але на той час імператарам ужо стаў Павел І, вельмі непрыхільны да пачынанняў сваёй маці. Ён не згадзіўся з гэтым, бо палічыў, што «сраженне» пад Варшавай больш нагадвала разню, а не бітву.

ПАСЛЯ ПАЎСТАННЯ

На тэрыторыі Беларусі паўстанне 1794 года скончылася ў канцы верасня. Яшчэ гучалі гарматныя залпы на барыкадах варшаўскай Прагі, дзе лілася кроў і паўстанцаў з Вялікага княства Літоўскага, а тут, у краі, ужо расійская акупацыйная адміністрацыя пачала «стваральную» працу.

Галоўнакамандуючы расійскім войскам «на Літве» князь М. Рапнін у пачатку кастрычніка 1794 года распрацаваў у Нясвіжы праект «Маніфеста» да насельніцтва Вялікага княства Літоўскага ад імя імператрыцы Кацярыны ІІ. Асаблівая ўвага ў ім звярталася на найвялікшую частку насельніцтва — сялянства. У знаёмым ужо нам стылі М. Рапнін прапаноўваў яму «адлучыцца ад спакусы... не слухаць ніякіх здрадніцкіх абвестак і пагрозаў і пад аховаю войскаў расійскіх імператарскіх спакойных і без апасення — ізноў жа нрактыкавацца ў земляробстве і домабудаўніцтве сваім». Падкрэслівалася ў праекце «Маніфеста» неабходнасць добрых узаемаадносін з мясцовым насельніцтвам войска, нагляду за своечасовай і справядлівай аплатай за вайсковыя выдаткі.

Праект «Маніфеста» быў накіраваны ў Санкт-Пецярбург на «найвышэйшае» зацвярджэнне Кацярынай ІІ. Адтуль ён быў вернуты М. Рапніну 30 кастрычніка 1794 года для абвяшчэння ў некалькі іншай рэдакцыі, месцамі зусім новай. Так, у пункце першым гаварылася аб «міласці і дараванні» тым, хто добраахвотна дасць прысягу на вернасць імператрыцы, у пункце другім — «аб поўнай і нічым не абмежаванай свабодзе ў публічным ужыванні веры» і «аб зацвярджэнні правоў уладання і бяспекі» мясцоваму шляхецтву, у пункце трэцім — «аб усталяванні ў Гародні «Вышэйшага Літоўскага Кіравання». Пункт чацвёрты зацверджанага і дапоўненага Кацярынай ІІ «Маніфеста» змяшчаў прысягу на вернасць імператрыцы, а пяты — заклік да рымска-каталіцкага святарства, каб яно падавала сваёю дзейнасцю прыклад «пастве». Сам М. Рапнін ад 30 кастрычніка 1794 г. атрымаў новую пасаду — літоўскага генерал-губернатара. Кацярына ІІ загадала яму адначасова абнародаваць «Маніфест» ва ўсім Княстве, прыняць прысягу «ад усялякага звання жыхароў», адчыніць яе імем суды і ва ўсіх галоўных і павятовых гарадах увесці выканаўчую ўладу вайсковых начальнікаў.

Тэкст «Маніфеста» быў надрукаваны ў Бярдзічаве (бліжэй не засталося друкарань са славянскім шрыфтам) на расійскай і польскай мовах. Адначасова з яго абвяшчэннем 20 лістапада (па старому стылю) 1794 года ў храмах адбывалася прыняцце прысягі на вернасць «га­сударыні». Асаблівых эксцэсаў пры гэтым не назіралася. Магчыма, беларуска-літоўскае шляхецтва, не звязанае з паўстаннем, было асабліва ўдзячнае свайму генерал-губернатару за тое, што ён не пакінуў без увагі самага істотнага і дарагога для яе інтарэсу — паслухмянасці сялянства сваім уладальнікам. Хаця ў тую эпоху чакаць якога-небудзь іншага вырашэння «сялянскага пытання» з боку М. Рапніна, які да таго ж, як адзначаюць сучаснікі, «па самой натуры сваёй» быў зацятым праціўнікам скасавання прыгону, было немагчыма. Гэта яскрава было відаць пры падаўленні ім паўстання і пасля яго. Усё мог дараваць удзельнікам паўстання М. Рапнін, акрамя аднаго: спробы адмены прыгону.

У ліку такіх (праўда, іх было няшмат, пераважала якраз адваротная тэндэнцыя) быў касцюшкавец генерал-паручнік Мірбах. Гэты курляндскі шляхціц праславіўся падчас паўстання тым, што сам «узбудзіў сялян супраць памешчыкаў». Мірбах пасля заканчэння паўстання з'явіўся ў Гародні з расійскім пашпартам, выдадзеным яму ў Варшаве Суворавым. Ён звярнуўся да генералгубернатара з надзеяй, што, як і многія іншыя касцюшкаўцы, якія далі «рэцэс» (падпіска не ўдзельнічаць больш у паўстанні), атрымае пропуск да свайго маёнтка ў Курляндыі. Але замест гэтага Рапнін аддаў загад арыштаваць Мірбаха і накіраваць у Рыгу пад пільны нагляд тамтэйшага генерал-губернатара фон Палена. А ў лісце да фаварыта Кацярыны ІІ графа Платона Зубава ён асабліва падкрэсліваў «шалёныя паводзіны» Мірбаха падчас паўстання, запатрабаваў аддаць таго пад суд уладальнікаў маёнткаў, якія па яго ж агітацыі былі разрабаваныя сялянствам. Пасля гэтага стваральнік такога ж «прэцэдэнту» на Беларусі шляхціц Гарадзенскі, калі з'явіўся з такім жа пашпартам да Рапніна, таксама быў арыштаваны. Шукаць «ласкі» вызваліцелям сялянства ў Рапніна не прыходзілася. Гэта яскрава паказвае, чаго больш за ўсё апасаліся расійскія ўлады ў касцюшкаўскім паўстанні — спробы вызвалення ад прыгону сялянства, распаўсюджання гэтай «якабінскай заразы» на расійскія тэрыторыі.

У той жа час, і не без падстаў, М. Рапнін займеў у сучаснікаў спагадлівае найменне «хадайніка за інтарэсы літоўскай шляхты», асабліва абвясціўшай «рэцэс», якая дала прысягу на вернасць новым уладам. Паказальнымі ў гэтым сэнсе з'яўляюцца яго адносіны да лёсу былога ваяводы наваградскага, сябра Найвышэйшай Літоўскай Рады Язэпа Несялоўскага, па выразу таго ж Рапніна, «першай знакамітасці ў Літве». Яго, не толькі сапраўды «знакамітага», але ўжо і ў паважных гадах чалавека (падчас паўстання Я. Несялоўскаму было каля 70 гадоў), Рапнін памылкова лічыў «душою і кіраўніком апошняга літоўскага паўстання».

Пасля разгрому паўстання на Беларусі Несялоўскі доўгі час хаваўся ад расійцаў па лясах. Урэшце яго злавілі ў лесе пад Гародняй салдаты з атрада генерала Кнорынга і даставілі Рапніну. Той загадаў Несялоўскаму разам з жонкай, дарэчы роднай сястрой віленскага біскупа Масальскага, павешанага паўстанцамі ў Варшаве, жыць пад наглядам у Вільні. Несялоўскаму было прызначана там нават «прыстойнае ўтрыманне». Цікавай з'яўляецца матывацыя старога Несялоўскага на допыце ў Гародні «прычын» свайго ўдзелу ў паўстанні. Ён звёў усю справу да ўзроўню асабістай крыўды, нібыта прымкнуў ла паўстанцаў зза сваёй нянавісці да гетмана С. Касакоўскага, які «нахабна» адняў у яго «адно вялікае сяло». Даведзены да адчаю магчымасцю секвестру і страты немалых уладанняў, знаходзячыся ў стане фактычна арыштаванага, Несялоўскі па парадзе Рапніна ў рэшце рэшт напісаў прашэнне Кацярыне ІІ аб памілаванні і аб сваёй гатоўнасці прыняць прысягу. Апраўдваючы ж свой удзел у паўстанні, ён пісаў, што у яго не было іншага выбару — «трэба было ці з бунтаўшчыкамі быць, ці ісці на кару». Рапнін паверыў ці зрабіў выгляд, што паверыў такім тлумачэнням, і хадайнічаў за Несялоўскага перад усемагутным тады П. Зубавым. А вось сын ваяводы, паўстанец Ксаверый Несялоўскі, касцюшкаўскі генерал, ні на якія кампрамісы з Рапніным не пайшоў. Калі ён, прыехаўшы з Варшавы ў Гародню, каб атрымаць дазвол на сустрэчу з арыштаваным бацькам, пачуў ад Рапніна, што для гэтага трэба абавязкова прыняць прысягу на вернасць імператрыцы, то рашуча адмовіўся. Сыну ні з чым прыйшлося вярнуцца ў Варшаву. Тут не выключана таксама, што М. Рапнін мог спекуляваць на бацькоўскіх пачуццях наваградскага ваяводы, дабіваючыся ад яго адрачэння ў імя захавання жыцця ці выяснення лёсу сына.

Практыка «заступніцтва» ў адносінах да замешанай тым ці іншым чынам у паўстанні беларуска-літоўскай шляхты была характэрнай на той час не толькі для аднаго Рапніна. Ёю карысталіся таксама Румянцаў, Сувораў, Туталмін. Секвестраваныя маёнткі ўдзельнікаў паўстання, як правіла, вярталіся, калі землеўладальнікі давалі «рэцэс» і прымалі прысягу. Калі не — то яны высылаліся за мяжу, акрамя непасрэдных удзельнікаў баявых дзеянняў, маёнткі ж іх далучаліся да дзяржаўнага скарбу. Аднак і ў такім выпадку жонкі і сваякі ўдзельнікаў паўстання маглі карыстацца часткаю даходаў з такіх маёнткаў «на пражыццё», калі атрымлівалі на гэта дазвол ад імператрыцы. Такая «лагоднасць» да паўстанцаў расійскіх улад кампенсавалася велізарнымі тэрытарыяльнымі набыткамі на карысць імперыі. Новы імперскі «хапок» Расіі настолькі ўзмацняў яе пазіцыі ў Еўропе, што тая «лагоднасць» не выглядала раскошай.

Калі ж вярнуцца да тэмы «заступніцтва» таго ж генерал-губернатара Ц. Туталміна, то яно насіла вельмі асцярожны характар. Папаўшы ў няміласць да Кацярыны ІІ зза сваіх панікёрскіх настрояў падчас пачатку паўстання на Беларусі, Туталмін не хацеў дапусціць згубнай памылкі — рэабілітаваць якоганебудзь «заслужанага» паўстанца, памылкова вярнуўшы яму маёнтак і маёмасць. Таму ён неаднаразова звяртаўся да Рапніна з просьбаю, каб той выслаў яму поўны спіс «літоўскай шляхты», якая мела дачыненне да паўстання. Пры гэтым Туталмін прасіў даць звесткі на ўдзельнікаў паўстання па чатырох разрадах: першы — хто падпісаўся пад актамі далучэння да паўстання, другі — хто з'яўляўся сябрамі якіхнебудзь паўстанцкіх камісій ці па даручэнні вярхоўнага камандавання займаў іншыя пасады, трэці — хто служыў у паўстанцкім войску, чацвёрты — хто з'яўляўся павятовым генералам ці быў нейкім іншым начальнікам пры павятовым і ваяводскім «паспалітым рушэнні».

Рапнін не без падстаў лічыў, што выкананне гэтай просьбы Туталміна можа парушыць яго планы спакойнага ўтаймавання краю пасля заканчэння паўстання. Ён пісаў Туталміну: «Я мяркую, мой міласцівы сябра, што лепей Вам прыслаць да мяне рэгістр Вашых адсутнічаючых (мелася на ўвазе шляхта, якая выехала ці казала, што выехала падчас паўстання за мяжу, але ў паўстанні ўдзелу, нібыта, не прымала і цяпер прасіла аднавіць свае маёмасныя правы), чым мне адсюль (з Гародні. — Аўт.) спіс адсылаць аб усіх тутэйшых жыхарах, якія ў мяцяжы былі. Тут бы выйшаў пагалоўны перапіс усёй Літвы, а даведкі аб гэтым, якія не могуць быць зробленыя тайна, патрывожылі б усю тутэйшую зямлю. Ваш жа спіс, калі б пра яго і даведаліся, не можа зрабіць тут падобнага дзеяння». Так і не атрымаў «пільны» Туталмін пажаданага спіса ад Рапніна, уратаваўшы Беларусь, магчыма, ад яшчэ аднаго паўстання.

Палітыка генерал-губернатара М. Рапніна ў дачыненні да беларускага сялянства была класічнай палітыкай «бізуна і перніка». «Мы павінны, — пісаў Рапнін, — адзінае старацца трымаць (гэтую) зямлю да сябе ў страху і павазе, выйграючы апошняе як мага больш справядлівасцю, выяўленай да жыхароў, зберагаючы іх па магчымасці, і строгім спагнаннем, калі б хто-небудзь намерыўся з вайскоўцаў ім дарэмныя крыўды рабіць: гэтым спосабам лепей і сэрцамі, і зямлёю завалодаць будзе можна».

І тут, абвясціўшы барацьбу за сэрцы беларускіх сялян, М. Рапнін толькі паўтараў памкненні Кацярыны ІІ. Яшчэ падчас першага падзелу «Рэчы Паспалітай Двух Народаў» у спецыяльнай інструкцыі для губернатараў, прызначаных у «нановапрыяднаныя землі», яна пісала: «Мы жадаем, каб не толькі гэтыя правінцыі сілаю зброі былі намі скароныя, але каб сэрцы людзей, у іх пражываючых, дабром, справядлівым законным кіраваннем Расійскай імперыі прысвоены».

Ад гэтай «сардэчнай» заклапочанасці нічога кепскага, здаецца, не мог чакаць беларускі селянін. Але чамусьці яго дабрабыт пасля некалькіх дзесяткаў гадоў расійскага панавання не палепшыўся. Наадварот, беднасць селяніна-беларуса, асабліва ва ўсходняй частцы краю, зрабілася вядомай ва ўсёй імперыі. Але, кажуць, былі і «вялікія выгоды» насільнага далучэння да Расіі, якія, па меркаванні некаторых прыхільнікаў «воссоедннення», зводзіліся да таго, што беларускі селянін, нібыта, «перапоўніўся думкаю» набыцця месца ў «сэрцы цара» (!), што «калі-небудзь цар скажа слова, якое разарве яго (селяніна. — Аўт.) путы». Ідылія нейкая атрымлівалася. Хоць трактат садзіся ды пішы на тэму «Да пытання аб сардэчных узаемаадносінах паміж беларускім сялянствам і домам Раманавых».

Што ж датычыцца М. Рапніна, то ён у свой час праводзіў асцярожную і практычную палітыку ў дачыненні да сялянства. Селянін мала верыў у словы і абяцанні «сардэчных адносін», ён чакаў спраў.

Ведаючы гэта, Рапнін звярнуў увагу на становішча з падаткамі ў Вялікім княстве Літоўскім. Згодна з пастановай апошняга Гарадзенскага (1793 г.) сейма падаткі з сялянства браліся па частках: у студзені, сакавіку, чэрвені і верасні. Калі ж генерал-паручнік Галіцын у Жамойці загадаў сабраць у студзені 1795 г. падаткі ў расійскую казну адразу за ўвесь папярэдні, паўстанцкі год, то М. Рапнін адмяніў гэты загад. Ён дазволіў браць падаткі за 1794 г. толькі за апошнюю, вераснёўскую чвэрць, улічыўшы, што яны былі ўжо фактычна тры pазы заплачаныя. У студзені і сакавіку — таргавіцкаму ўраду, а ў чэрвені — паўстанцкаму. Гэты загад быў распаўсюджаны ім на ўсю тэрыторыю Вялікага княства Літоўскага. Ізноў, дзякуючы цвярозаму ўліку абставін, адчуванню яшчэ не астыўшых ад паўстання настрояў, Рапніну ўдалося патушыць непатрэбныя для яго плана суцішэння канфлікты.

Адначасова мэтаю «літоўскага генерал-губернатара» было вытравіць з памяці народа само імя правадыра паўстання Андрэя Тадэвуша Касцюшкі. Таму ён пад пагрозай суровага пакарання забараніў упамінаць у афіцыйных паперах, дзе гаварылася аб адносінах запрыгоненых сялян і іх паноў, само імя начальніка паўстання. А генерал Цыцыянаў адразу пасля падаўлення паўстання на Беларусі загадаў абвясціць ва ўсіх касцёлах і цэрквах строгае распараджэнне вайсковых улад. Згодна з ім было загадана сабраць усе лісты, друкі, газеты, загады, якія зыходзілі «ад крыніцы рэвалюцыі пад імем Касцюшкі альбо іншых уладаў пад ім» для іх знішчэння. Так былі канфіскаваныя і, магчыма, знішчаныя ўсе акты гродскіх і земскіх судоў за час паўстання. Гэта рабілася для таго, каб знішчыць не толькі паперы, а і саму памяць у будучых пакаленнях аб паўстанні 1794 г. і аб яго правадыры. Вынікі выканання гэтых распараджэнняў адчуваюцца і да нашага часу. Яны ведалі, што рабілі, знішчаючы памяць пра Касцюшку, Ясінскага, касінераў, «паспалітае рушэнне». Бо народ, які не мае герояў у мінулым, і сам не здольны на гераічныя ўчынкі ў будучым.

Больш за год тэрыторыя Беларусі (з трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 г.) знаходзілася пад «часовым вайсковым становішчам», пад кіраваннем начальнікаў вайсковых атрадаў. Кацярына ІІ у сваім указе М. Рапніну ад 30 кастрычніка 1794 г. адначасова з дазволам абвясціць ад яго імя «Маніфест» загадала падзяліць Княства «для лепшага ім кіравання» на тры часткі. Адміністрацыйнымі цэнтрамі Княства былі абраны гарады Вільня, Гародня і Коўна. Прытым назіральнікамі за выканаўчымі ўладамі ў гэтых гарадах прызначаліся вайсковыя начальнікі бліжэйшых карпусоў расійскага войска. Іх павінен быў забяспечыць адпаведнымі інструкцыямі генерал-губернатар Рапнін, Гародня была прызнана месцам рэзідэнцыі генерал-губернатара. Тут жа знаходзілася і Вярхоўнае Літоўскае Кіраванне. Яно складалася з чатырох аддзелаў: казённага, крымінальнага, грамадзянскага і эканамічнага. Начальнікамі гэтых аддзелаў былі прызначаны выключна прадстаўнікі расійскай адміністрацыі, адпаведна — палкоўнік Фрызель, брыгадзір Русанаў, надворны саветнік Волкаў і прэм'ер-маёр Літке. Ім у якасці памочнікаў былі прызначаныя з мясцовага шляхецтва так званыя «экспедытары».

Стараючыся ўлагодзіць мясцовае насельніцтва, Кацярына ІІ адразу не пайшла на ліквідацыю прывычных жыхарам Княства земскіх і гродскіх судоў. Атрымалі дазвол на прадаўжэнне дзейнасці ратушы і магістраты ў гарадах, але ўжо ад імя «ўсерасійскай імператрыцы» і «парадкам да канстытуцыі 3-га мая ў Рэчы Паспалітай існаваўшым». 3 абмежаваннем у сваіх правах, але ўсё ж быў пакінуты напачатку і Літоўскі Трыбунал як галоўная судовая ўстанова ў краі. У ім павінны былі разглядацца апеляцыі з земскіх і гродскіх судоў. Аднак незадаволеныя рашэннямі Трыбунала атрымалі права звяртацца ў Вярхоўнае Кіраванне ў якасці апошняй інстанцыі. Гэтым жа ўказам Кацярыны ІІ на тэрыторыі Княства забараняліся катаванні і смяротная кара. 3 аднаго боку, такое рашэнне выглядала справядлівым і нават своечасовым, асабліва ў дачыненні да нядаўніх удзельнікаў паўстання. Але, з другога боку, жыццё прыгоннага селяніна-беларуса ізноў, як гэта не дзіўна, рабілася безабаронным. Бо гэтым самым было скасавана і рашэнне сейма Рэчы Паспалітай ад 1767 года. Згодна з ім за забойства селяніна шляхціц мог быць пакараны смяротнай карай. А цяпер магчымасці такога пакарання ўжо не існавала.

Асаблівая ўвага ва ўказе імператрыцы была звернута на кантроль за друкам, тыпаграфіямі і іх выданнямі. Фактычна ў Вялікім княстве Літоўскім уводзілася жорсткая дзяржаўная цэнзура. «Самавольнае і паўсюднае ў Літве друкаванне кніг, як зло, шматлікімі і відавочнымі вопытамі стаўшае вядомым, паўсюдна прыстойнасць жыхароў і іх спакой парушаючае, патрабуе, — загадвала Рапніну Кацярына ІІ,— прыцягнуць на сябе асаблівую вашу ўвагу». «Літоўскі генерал-губернатар» у адпаведнасці з воляю імператрыцы павінен быў сабраць у Гародні ўсе існаваўшыя ў краі тыпаграфіі, увесці цэнзуру, а самае галоўнае — вынішчыць «усе надрукаваныя пад час бунту падбухторваючыя акты і іншыя, усялякія назвы, сачыненні і лісты». Гэты загад у далейшым выконвацца будзе асабліва строга.

Замест «адданага Расіі», але павешанага паўстанцамі віленскага каталіцкага біскупа Масальскага імператрыца прызначыла на яго месца правадніка расійскіх інтарэсаў сярод каталіцкага клеру Яна Непамуцэна Касакоўскага з тытулам «біскупа інфлянцкага» (з 1798 г. ён стане ўжо «біскупам віленскім»). Каталіцкаму святарству «нелітоўскага» паходжання ўезд на Літву забараняўся. Біскупу інфлянцкаму падпарадкоўваліся ўсе ордэны манахаў, якія павінны былі «не імкнуцца браць на сябе залежнасць ад якой-небудзь духоўнай улады, паза імперыяй існуючай». Каталіцкаму святарству забаранялася бескантрольна атрымліваць папскія пасланні з Ватыкана. Яны адразу ж павінны былі іх адсылаць да генерал-губернатара Рапніна ў Гародню. Апошняя «забарона» выглядала зусім фармальнай. Але жаданне паставіць пад нагляд спрадвечнага ворага праваслаўя, а значыць і расійскага самадзяржаўя, — каталіцкую царкву, нічым тут не прыкрывалася.

Завяршылася першапачатковая перабудова адміністрацыйнага кіравання чарговым «нанова набытым» краем найвышэйшым указам Кацярыны ІІ Сенату ад 14 снежня 1795 г. па старому стылю «аб прылучэнні на вечныя часы да Расіі Вялікага княства Літоўскага» і аб падзеле яго на дзве губерні — Віленскую і Слонімскую. Губернатарамі іх былі прызначаныя адпаведна генерал-маёры Тармасаў, удзельнік змагання з Т. Касцюшкам, і Навіцкі.

Адначасова з гэтым указам Сенат павінен быў абвясціць маніфест імператрыцы да жыхароў «прыяднанай правінцыі» і «заклапаціцца прывядзеннем іх да прысягі». Гэта ўжо павінна была быць трэцяя прысяга для ліцвінаў за апошнія тры месяцы. Аб першай было заяўлена пры абвяшчэнні рапнінскага маніфеста, зацверджанага Кацярынай ІІ 30 кастрычніка 1794 года, аб другой — з прылажэннем самой яе формы ва ўказе Рапніну ад 22 лістапада 1794 года.

Звяртаючыся да новых сваіх падуладных, імператрыца заяўляла: «...Абнадзейваем пры гэтым (вас) імператарскім нашым словам за нас і спадкаемцаў нашых, што не толькі свабоднае веравызнанне ад продкаў вамі набытае, (але) і ўласнасць, законна кожнаму належачая, у цэласці захаваныя будуць». Самым жа галоўным было, аднак, тое, што Кацярына ІІ пацвердзіла для ўсяго шляхецтва і святарства апошняй часткі Беларусі, якая далучалася да Расійскай імперыі, захаванне за імі ўсіх тых «правоў, вольнасцяў і пераваг, якімі спакон веку падданыя расійскія па міласці нашых продкаў і нашай карыстаюцца».

Вядома ж, першым правам і вольнасцю было права прыгону, продажу людзей як быдла, уводу амаль пажыццёвай рэкруцкай службы сялянскіх сыноў. Большасць беларускага народа, сялянства атрымала тым самым ад «сваёй» імператрыцы пацверджанне на новае ліха.

Пасля падаўлення паўстання пачаўся агідны абрад раздачы ўзнагарод пераможцам коштам запрыгоненага беларускага народа. Па далёка няпоўных падліках найбольш актыўныя ўдзельнікі ўдушэння паўстання 1794 года, а разам з імі проста набліжаныя да імператрыцы расійскія дваране, атрымалі ў падарунак, у асноўным на тэрыторыі Беларусі, больш за сто пяць тысяч «сялянскіх душ» з маёнткамі. Граф А. СувораўРымнінскі атрымаў 13 279 «душ» пад Кобрынам, граф П. Румянцаў-Задунайскі — 10 854 «душ» на той жа Кобрыншчыне і Пружаншчыне, ды яшчэ 3652 «душы» было там жа адпісана яго спадкаемцам. 28 445 «душ» у Жамойці і Беларусі атрымаў князь П. Зубаў, пераўзышоўшы і Суворава і Румянцава. Але тут фаварыт-каханак Кацярыны ІІ быў, як кажуць, паза канкурэнцыяй.

Пераможцы зліваліся з «пераможанымі», новыя расійскія памешчыкі з «польскімі патрыётамі» санкт-пецярбургскага накірунку. Пацярпелыя ад паўстанцаў прыхільнікі Таргавіцы атрымалі каля 18 тысяч «сялянскіх душ».

Пасля падаўлення паўстання на Беларусі пачалося энергічнае следства па справах актыўных яго ўдзельнікаў. Акрамя гэтага, выясняліся і ўдакладняліся прозвішчы тых, хто меў да яго непасрэднае дачыненне. 31 снежня 1794 года М. Рапнін даносіў Кацярыне ІІ аб складанні дакладнага і поўнага спіса афіцэраў-паўстанцаў, якія ўдзельнічалі ў пачатковай змове і пры захопе Вільні. Спіс быў пададзены на «найвышэйшае імя» з падрабязнымі адзнакамі і заўвагамі, хто дзе быў, што рабіў падчас паўстання і дзе знаходзіцца цяпер.

Не спыняла сваёй працы і спецыяльная следчая камісія па справах паўстання 1794 года ў Смаленску, куды накіроўваліся для канчатковага вырашэння іх лёсу арыштаваныя.

Увогуле дзейнасць Смаленскай следчай камісіі — адна з найменш вядомых старонак паўстання 1794 года. Яна заслугоўвае больш падрабязнага асвятлення. Для гэтага нам прыйдзецца зноў вярнуцца крыху назад.

Як вядома, першыя арыштаваныя, западозраныя ў справе падрыхтоўкі паўстання ў Беларусі, з'явіліся яшчэ ў сярэдзіне красавіка 1794 года. Трымаць іх на радзіме, па-суседску з паўстаўшай Польшчай, было небяспечна. Таму расійскі пасланнік Ігельстром паспеў да вызвалення Варшавы аддаць распараджэнне генерал-губернатару Туталміну пераправіць арыштаваных з Менска, дзе яны першапачаткова знаходзіліся, у «бліжэйшы вялікарасійскі губернскі горад». Туталмін жа, у сваю чаргу, загадаў менскаму губернатару Няплюеву накіраваць С. Солтана, І. Грабоўскага, М. Радзішэўскага, А. Вяжэйскага, А. Тызенгаўза і іншых у Смаленск. (За выключэннем М. Богуша і М. Бжастоўскага, якія напачатку былі накіраваны ў Чарнігаў.) 14 (25) красавіка гэтая група зняволеных пад строгай аховай з суправаджальным лістом Туталміна да генерал-губернатара смаленскага і пскоўскага Р. Осіпава была адпраўлена ў Смаленск. Прыспешылі, відаць, Туталміна зрабіць гэта і адпаведныя падзеі ў Вільні. 20 красавіка (1 мая) арыштаваныя былі ўжо на месцы.

Такі паварот спраў для Р. Осіпава быў зусім нечаканым. Ён набываў вялікі клопат. Было зразумела, што з'яўленне першай партыі арыштаваных — гэта толькі пачатак. Да таго ж былі няяснымі яго асабістыя паўнамоцтвы ў гэтай справе. Тады Осіпаў звяртаецца ў Пецярбург з прашэннем на «найвышэйшае імя». Ен просіць даць яму адпаведныя ўказанні. Адказ са сталіцы імперыі доўга чакаць сябе не прымусіў. Кацярына ІІ была вельмі занепакоена паўстаннем, у якім бачыла перш за ўсё небяспеку пашырэння «французскай заразы» на абшары сваёй імперыі. 24 красавіка (5 мая) з Пецярбурга на імя Осіпава прыйшоў указ. У ім у дачыненні да паўстанцаў гаварылася: «Дабы определить меру законной строгости, нужно взыскать во всей ясности и подробности преступленне их. На сей конец за благо признали мы учредить в Смоленске следственную комнссию, в которой назначаем присутствовать под вашим председательством генерал-майору ДмитрневуМамонову, бригаднру Русанову, председателю Смоленского наместничества уголовной палаты коллежскому советнику Мезенцеву и верхнего земского суда надворному советнику Войнову». Генерал-губернатар Туталмін атрымаў загад накіраваць у гэтую камісію ўсіх замешаных у «бунце». Згодна з указам, ён абавязваўся адсылаць у Смаленск разам з матэрыяламі папярэдняга расследавання як новых падданых Расійскай імперыі, так і тых, хто на вернасць імператрыцы не прысягаў.

У сувязі з гэтым у Смаленск сталі перапраўляцца і раней арыштаваныя, западозраныя ў падрыхтоўцы паўстання асобы, якія на той час апынуліся ў іншых месцах. Так, з Чарнігава ў чэрвеніліпені 1794 года пераведзены М. Бжастоўскі і М. Богуш. 3 Петрапаўлаўскай крэпасці быў дастаўлены К. Мараўскі. 7 мая з Екацярынбурга перавялі ў Смаленск І. Дзялынскага, актыўнага ўдзельніка падрыхтоўкі паўстання ў Польшчы.

Пасля заканчэння расследавання на «найвышэйшае імя» трэба было прадставіць «экстракты» (выпісы з пратаколаў допытаў арыштаваных) з «мнениями» (меркаваннямі камісіі наконт пакарання). 3 гэтага моманту і пачаўся актыўны наплыў арыштаваных ці трапіўшых у палон удзельнікаў паўстання ў Беларусі. 18 мая на ўтрыманне арыштаваных было асігнавана пяць тысяч рублёў. На той час у Смаленску налічвалася ўсяго шэсць арыштаваных. Але ў Пецярбургу, як кажуць, глядзелі наперад — паўстанне было на ўздыме...

Менавіта з допытаў І. Дзялынскага, якія адбыліся ўжо 8 мая, следчая камісія пачала сваю працу. Генерал-губернатар Осіпаў нават не дачакаўся прыбыцця ў

Смаленск двух сяброў камісіі — Дзмітрыева Мамонава і Русанава. Быў складзены спіс пытанняў, на якія павінны былі адказаць Дзялынскі і іншыя зняволеныя. Мовамі допытаў, з-за няведання расійскай, абралі польскую і французскую. Прычым у Пецярбург паляцела дэпеша аб неадкладнай прысылцы перакладчыка, бо ўпэўненасці ў надзейнасці выканання такой працы з боку «мясцовых палякаў» у Осіпава не было.

22 мая ад Туталміна ў Смаленск дастаўляюць ігумена Оўруцкага манастыра Ахоцкага. Яго паказанні адразу «ажыўляюць» працу камісіі і яшчэ больш насцярожваюць Пецярбург. Пацвердзілася галоўнае: паўстанцы плануюць «распачаць бунт» і ў межах уласна Расійскай імперыі праз далучэнне да паўстання былых частак польскага і літоўскага войск, якія былі размешчаны на ўкраінска-беларускім памежжы.

30 чэрвеня 1794 года старшыня следчай камісіі Осіпаў атрымаў рэскрыпт ад імператрыцы, які ўдакладняў накірунак працы следчых. Справа ў тым, што ў час следства выявілася, што на некаторых арыштаваных па загаду Ігельстрома і С. Касакоўскага ў камісіі не хапае абвінаваўчага матэрыялу. Гэта датычылася, напрыклад, І. Грабоўскага, М. Бжастоўскага, М. Радзішэўскага, А. Тызенгаўза і іншых. Самі яны, натуральна, нагаворваць на сябе не жадалі. Ігельстром жа пасля разгрому расійскага гарнізона і вызвалення Варшавы вымушаны быў ратавацца ў Прусіі, наладзіць з ім кантакты ў віры паўстання было цяжка. А павешаны гетман С. Касакоўскі змоўк назаўжды... У пратаколах допытаў стала сустракацца дзіўная фармулёўка: паколькі Ігельстром і Касакоўскі без падстаў даць загад на арышты не могуць, арыштаваныя і надалей павінны знаходзіцца пад аховай да атрымання неабходных вестак.

Згодна з рэскрыптам ад 30 чэрвеня, усе падсудныя пры вызначэнні ім пакарання дзяліліся на два класы. У першы, самы цяжкі з пункту гледжання пакарання, траплялі тыя, хто прыняў калісьці прысягу на вернасць імператрыцы і, далучыўшыся да паўстання, парушыў яе. У другі клас пераводзілі тых, хто «на вернасць і падданства не прысягаў». Аднак самымі небяспечнымі лічыліся тыя, хто заахвочваў сялянства да ўдзелу ў паўстанні, асабліва на анексаваных тэрыторыях першага і другога падзелаў.

Колькасць паўстанцаў, накіраваных для допытаў у Смаленскую следчую камісію, складала: у красавіку — 4, маі — 15, чэрвені — 32, ліпені — 40, жніўні — 47, верасні — 59, кастрычніку — 67, лістападзе — 68, у снежні 1794-га — 70 чалавек. А за студзень і люты 1795 года яна павялічылася да 80 арыштаваных. Разам з афіцэрамі знаходзіліся і 22 чалавекі з абслугі, якія добраахвотна далучыліся да свайго начальства. Па саслоўных і службовых прыкметах у лік арыштаваных уваходзіла: шляхціцаў — 40, вайскоўцаў — 20, святароў (каталіцкіх і уніяцкіх) — 8, мяшчан — 1, сялян — 1.

Пра характар следства і абыходжанне са зняволенымі ў Смаленску унікальныя ўспаміны пакінуў паўстанец-ліцвін Язэп Копаць, паручнік пяцігорскай брыгады Вялікага княства Літоўскага і брыгадзір-генерал у войску Касцюшкі. Вось як апісваецца ім адзін з допытаў у снежні 1794 года.

...Увялі ў вялікую залу. Пасярэдзіне яе стаяў вялікі стол. За ім сядзелі сябар Смаленскай следчай камісіі. Копацю загадалі падаць крэсла і сесці, заўважыўшы, што ён паранены, аслаблены і яшчэ не вылечыўся. Пачаўся допыт, пасыпаліся пытанні: «Якога паходжання?», «Якую рэлігію вызнае?», «Колькі гадоў мае?», «На каго вучыўся?», «Чым займаўся на працягу жыцця?» і іншыя. На пытанне: «Ці прысягаў?» Копаць адказаў, што на працягу сваёй больш чым дваццацігадовай службы даводзілася яму прысягаць некалькі разоў. Тады яго спыталі: «Але якая была апошняя прысяга?» І тады ён, паказваючы, што нібыта не разумее сутнасці справы, адказаў: «Апошняя была найважнейшая, бо Айчыну маю да апошняй кроплі крыві праліцця абараняць і ахоўваць прысягнуў». На што прысутныя ў адзін голас заўважылі «няўцямнаму» Копацю: «Але ж не пра гэта пытаем, а толькі, ці •прысягаў нашай манархіні?» Копаць заўважыў, што тая прысяга была зроблена пад прымусам і гвалтам. Таму любоў да сваёй Айчыны загадала яму забыцца на той прымус. Узбуджаныя суддзі паўскоквалі з месцаў і загадалі вярнуць Копаця назад у вязніцу...

У архівах не знойдзена фактаў, якія б сведчылі пра тое, што супраць зняволеных паўстанцаў прымяняліся катаванні. Хаця той жа Копаць успамінаў, як адзін з каравульных падафіцэраў абвінаваціў яго перад начальствам у тым, што арыштант змайстраваў перад сваім ложкам заслону з хусткі, каб хоць нейкі час не бачыць апрыкрай варты... У адну з начэй Копаць прачнуўся і ўбачыў, што ў нагах сядзіць жаўнер і пільна на яго пазірае. Hа запытанне, навошта ён гэта робіць, атрымаў адказ: «Загадана на цябе дзень і ноч глядзець, таму што ты нас не любіш». Для Копаця гэта стала найстрашнейшай пакутай...

Смаленская следчая камісія ў асноўным скончыла сваю працу ў маі 1795 года. Матэрыялы следства былі накіраваны ў Пецярбург, у Тайную экспедыцыю, вышэйшы орган палітычнага вышуку Расійскай імперыі. Пасля гэтага Кацярына ІІ загадала стварыць «асобы камітэт», які павінен быў разгледзець вынікі следства па справе паўстання. У склад камітэта ўвайшлі сенатар П. Пасек, генерал-пракурор А. Самойлаў, граф П. Завадоўскі і князь М. Юсупаў.

У канцы мая — пачатку чэрвеня 1795 года гэты камітэт прадставіў імператрыцы праект свайго рашэння. Згодна з ім, трынаццаці паўстанцам (сярод іх — Я. Копацю, Т. Гарадзенскаму, Я. Зянковічу) была вынесена смяротная кара. Астатніх, за выключэннем шаснаццаці чалавек, якія былі вызвалены ад абвінавачвання, прапаноўвалася выслаць у Сібір.

Аднак Кацярына ІІ напярэдадні трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Двух Народаў, відаць, не хацела асвячаць смяротнымі прыгаворамі сваё панаванне на захопленых землях, узбуджаць і так неспакойнае насельніцтва. Таму смяротныя прыгаворы былі скасаваны. Найбольш вінаватыя, на яе погляд, «бунтаўнікі» былі накіраваны ў бестэрміновую сібірскую высылку і на Камчатку. Для многіх гэта стала тым жа смяротным прыгаворам, толькі адкладзеным на некаторы час...

Нельга не ўспомніць і пра гаротны лёс малодшых камандзіраў і шараговых ваеннапалонных. Тысячы такіх паўстанцаў пасля задушэння паўстання былі сагнаны ў зборныя месцы на тэрыторыі ўнутраных губерняў імперыі. Адтуль іх размяркоўвалі для рэкруцкай службы ў бязлюдных мясцінах ці невялікіх населеных пунктах. Аднак і сярод такіх ваеннапалонных, згодна з указам Кацярыны ІІ, было праведзена размежаванне. Найбольш небяспечная іх частка дастаўлялася ў Рыгу, а адтуль на караблях перапраўлялася ў Фінляндыю для «употреблення в работах». Згодна з тым жа ўказам, «присылаемые в Псков и Смоленск имеют быть определяемы во внутренние гарнизоны н штатные команды в солдаты». Толькі ў Смаленск палонных жаўнераў-паўстанцаў было прыгнана больш за тры тысячы. У асноўным гэта былі тыя, якія трапілі ў палон у баях пад Любанню, Крупчыцамі і Бярэсцем... Босыя, распранутыя і параненыя. Па некалькі соцень вымірала іх за ноч у смаленскіх казематах. Агульная колькасць такіх ваеннапалонных складала да дзесяці тысяч чалавек. Нямала сярод іх было і беларусаў-ліцвінаў.

Ужо пасля завяршэння ўсяго следства быў дасланы ў Гародню літоўскаму генерал-губернатару М. Рапніну велізарны спіс «падазроных асобаў», меўшых дачыненне да паўстання, за якімі ўстанаўлівалася назіранне. Але яшчэ доўга, нават пасля амністыі Паўла І у 1796 годзе, усім касцюшкаўцам паліцэйска-адміністрацыйны нагляд фіксаваў «вальнадумства» і «крытыку існуючага стану рэчаў» у многіх шляхецкіх маёнтках, куды вярнуліся з выгнання ці з высылкі былыя паўстанцы.

Новыя ўлады пільна сачылі за ўсялякімі спробамі змовы супраць іх на Беларусі. Так, Рапнін у лісце да віленскага губернатара А. Тармасава ад 30 красавіка 1796 года выказваў занепакоенасць з'яўленнем у Вільні людзей у «чорных шапках». Меркавалася, што яны, нібыта, служаць новым змоўшчыкам апазнавальным знакам. Нягледзячы на некаторую падазронасць такой інфармацыі, Рапнін усё ж загадаў Тармасаву павялічыць пільнасць, а ў «шынках праз кагалы скрытна яўрэям загадаць прыглядваць, хто там бывае і што гаворыцца».

У маі 1796 года ў Гародні, месцы рэзідэнцыі генерал-губернатара Рапніна, была раскрыта змова «паміж дробнай шляхтай», меўшая на мэце колішнім прыкладам Вільні напасці на кватэры расійскіх вайскоўцаў, арыштаваць Рапніна і пачаць паўстанне. Пасля выкрыцця змовы ў горадзе прайшлі арышты. Быў арыштаваны і натхняльнік справы малады шляхціц Любавецкі па здрадніцкаму даносу аднаго з удзельнікаў змовы. Хаця ў данясенні Кацярыне ІІ ад 7 мая 1796 года М. Рапнін заверыў імператрыцу, што «нічога важнага з гэтай спробы быць не магло», аднак усё-такі для «папярэджання ўсяго» ён загадаў датэрмінова вывесці з горада войскі ў летнія лагеры, каб не «засталі нас у ложку», як гэта было ў 1794 годзе ў Вільні.

Цішыня, якая, здаецца, запанавала пасля падаўлення паўстання на абсягах Беларусі, таго ж Рапніна ў зман ніколі не ўводзіла. Ён не без падстаў лічыў, што <<не зашмат трэба спадзявацца на тутэйшы спакой, асабліва калі ў нас вайна здарыцца». І нічога тут дзіўнага не было. Ніколі і нідзе яшчэ спакойна не спалі заваёўнікі ў захопленым краі.

У тым, што паўстанне 1794 года на Беларусі, як і на іншых тэрыторыях Рэчы Паспалітай, пацярпела паражэнне, былі свае прычыны. Не споўніліся спадзяванні яго кіраўнікоў на тое, што беларускае сялянства ў межах другога і першага падзелаў шырока падтрымае паўстанцкі рух. Не быў дастаткова ўлічаны своеасаблівы характар этнічна-рэлігійнай сітуацыі на беларускіх землях. Цэнтралізатарскія памкненні, якія ішлі з Польшчы, не знайшлі водгуку і ў часткі беларуска-літоўскай шляхты, якая здаўна прывыкла дыстансавацца ад поўнага атаясамлення з польскай. Спроба часткі кіраўніцтва паўстання замкнуць яго толькі на пытаннях «польскасці», а таксама неспрыяльныя ўмовы для кардынальнага вырашэння «сялянскага пытання» не вялі да яго перамогі. Адсюль і адносная пасіўнасць беларускага сялянства. Не паспеўшы адчуць рэальнай падтрымкі ў паляпшэнні свайго стану, нягледзячы на спробы Т. Касцюшкі, яно ў большасці сваёй засталося індэферэнтным.

Тым не менш, паўстанцкія атрады ў Беларусі амаль на адну трэць складаліся з сялян-касінераў. Усяго за час паўстання ў ім прынялі ўдзел больш за трыццаць тысяч прадстаўнікоў розных станаў грамадства.

Гарадское насельніцтва, мяшчанства таксама не змаглі аказаць вялікай падтрымкі паўстанню. Яно было слабым эканамічна і палітычна дастаткова не кансалідаваным. У грамадстве, амаль яшчэ цалкам феадальным, якое толькі-толькі ўставала на шлях рэформ у буржуазным духу, нават памкненні не толькі на лідэрства ў пераўтварэннях, у тым ліку і ў паўстанні з боку маладой буржуазіі, шляхецкай большасцю разглядаліся ўсё яшчэ як нешта недапушчальнае. А моцнаму радыкальнаму блоку з дэмакратычна настроеных прадстаўнікоў горада і адпаведнай часткі шляхецтва, якія б маглі аказаць уплыў на паўстанне, з-за кароткага яго тэрміну, скласціся не ўдалося.

Не існавала ў Вялікім княстве Літоўскім падчас паўстання і належнага ўзаемадзеяння паўстанцкіх сіл. Барацьба з «літоўскім сепаратызмам» была недапушчальнай раскошаю ў вырашальны для паўстання час. Не барацьба з Найвышэйшай Літоўскаю Радаю і ўрэшце яе ліквідацыя, а, наадварот, яе зацвярджэнне праз прызнанне і падтрымку спрадвечных «ліцвінскіх інтарэсаў» да пэўнай самастойнасці — маглі стварыць толькі больш спрыяльныя ўмовы для паўстання, сапраўдны саюз Польшчы з Вялікім княствам Літоўскім у імя ацалення федэратыўнай дзяржавы.

Але і ў самім кіраўніцтве паўстанцкім войскам у Вялікім княстве Літоўскім не існавала патрэбнага адзінства. Нязгоды паміж Ф. Сапегам, А. Хлявінскім і Я. Ясінскім, а таксама А. Хлявінскага з Літоўскай Радай стварылі па сутнасці сітуацыю бязуладдзя ў войску, праблему свайго, «унутранага сепаратызму». Не знайшлося ў рашаючы момант і патрэбнай асобы на пасадзе галоўнакамандуючага паўстанцкім войскам, якая б адпавядала такім запатрабаванням, як рашучасць, дасведчанасць, аўтарытэтнасць. Ясінскі прагнуў змагання, але ў гэтым яму было адмоўлена дзякуючы інтрыгам тых, хто быў напалоханы яго радыкалізмам. М. Вяльгорскаму ж была «даверана» Касцюшкам «уся Літва», але той больш патраціў часу на лісты з просьбаю вызваліць яго ад непасільнага цяжару камандавання, чым на арганізацыю войска.

Паўстанне вымушана пачалося ў неспрыяльных міжнародных абставінах. У рэшце рэшт Прусія, Аўстрыя і Расія змаглі дамовіцца і разам выступіць супраць яго. Не спраўдзіліся спадзяванні кіраўнікоў паўстання на дапамогу рэвалюцыйнай Францыі, якая сама была абцяжарана ўласнымі вострымі ўнутранымі і знешнімі праблемамі.

Калі паўстанне ўжо было разгромлена, некаторыя нядобразычліўцы Касцюшкі выступілі з меркаваннем, што яго пачатак быў, нібыта, спецыяльна справакаваны расійскімі ўладамі, каб мець якую-небудзь прычыну для канчатковай ліквідацыі Рэчы Паспалітай Двух Народаў. Але гэтая спроба прынізіць значэнне паўстання 1794 года яўна недабраякасная, бо пераблытвае прычыны і вынікі. Тое, што Рэч Паспалітая, дакладней кажучы, — тое, што ад яе засталося ў канцы XVІІІ стагоддзя і ў тым выглядзе, якім яна існавала, з'яўлялася пажаданым набыткам для сквапных і больш моцных суседзяў, — сумненняў не выклікала.

Спробы рэфармавання на Чатырохгадовым сейме, якія давалі шанс направіць становішча і спыніць працэс распаду, узмацніць дзяржаву, прывялі толькі да новага ўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы і чарговага другога падзелу яе тэрыторыі. Поўная яе ліквідацыя была ўжо справай часу. Справа была толькі ў тым — ці моўчкі ісці ў пашчу да ўдава, ці паспрабаваць знесці яму галаву.

Так, паўстанне Т. Касцюшкі не ўратавала дзяржаву і яна знікла з палітычнай карты Еўропы. Пераможцам здавалася, што назаўжды. Але з палітычнай арэны Рэч Паспалітая сышла годна, у змаганні, не скарыўшыся. Гэтая дзяржава так бразнула пры адыходзе дзвярамі еўрапейскай палітыкі, што сцены яе адчувальна неаднаразова ўздрыгвалі, асабліва для Расіі, і ў 1812, 1831 і ў 1863 гадах. Таму паўстанне Т. Касцюшкі — гэта адначасова і канец старой дзяржаўнасці народаў, якія праз Вялікае княства Літоўскае ўваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай, і пачатак іх змагання за новую.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Мэты, пастаўленыя паўстанцамі і іх кіраўніком Андрэем Тадэвушам Касцюшкам, сведчылі аб тым, што гэтае ўзброенае змаганне мела для свайго часу рэвалюцыйны, нетрадыцыйны для былой шляхецкай Рэчы Паспалітай характар. Лозунгам паўстання сталі такія патрабаванні, як «воля, цэласць, незалежнасць». Гэта азначала найперш выгнанне з Польшчы і Вялікага княства Літоўскага прускіх, аўстрыйскіх і расійскіх акупацыйных войск, вяртанне страчаных у выніку грабежніцкіх падзелаў 1772 і 1793 гадоў тэрыторый.

За кароткі тэрмін паўстання ў ім толькі на землях Беларусі было задзейнічана, тым ці іншым чынам, больш за 30 тысяч чалавек — прадстаўнікоў шляхецтва, сялянства і мяшчанства. Спроба з'яднаць інтарэсы гэтых саслоўяў якраз і вылучае паўстанне 1794 года з шэрага папярэдніх, выключна шляхецкіх, бунтаў-рокашаў.

На ацалелай тэрыторыі Вялікага княства, у вызваленай паўстанцамі Вільні, быў утвораны самастойны орган па кіраўніцтву паўстаннем — Найвышэйшая Нацыянальная Рада Вялікага княства Літоўскага. Гэтая Рада напачатку больш рашуча, чым кіраўніцтва паўстаннем у Польшчы, выступіла супраць манархіі, салідарызавалася з рэвалюцыйнай Францыяй, выказалася за ліквідацыю феадальна-саслоўных прывілей. Лозунг паўстання ў Беларусі быў крыху іншы: «воля, роўнасць, незалежнасць». Пры гэтым паняцце «роўнасць» разглядалася адначасова як у грамадскім аспекце, так і ў накірунку рэалізацыі спрадвечнага жадання беларусаў-ліцвінаў — захаваць сваю самастойнасць праз уласныя органы кіравання паўстаннем.

Важным з'яўляецца і тое, што ўвогуле само паўстанне 1794 года не павінна зводзіцца, як гэта рабілася раней, толькі да канфлікту паміж Польшчай і Расійскай імперыяй, у якім нашым продкам адводзілася другасная роля — быць «аб'ектам» прыкладання сілы палякаў ды расійцаў у барацьбе за свае ўласныя інтарэсы. Паўстанне разгортвалася ў напружаным кантэксце агульнаеўрапейскай і сусветнай гісторыі. Яно напрамую было звязана з падзеямі Вялікай французскай рэвалюцыі. І нездарма самі ўдзельнікі паўстання вызначалі яго менавіта як «рэвалюцыю».

Сувязь паўстання з радыкальнай якабінскай ідэалогіяй, імкненне яго кіраўнікоў — Т. Касцюшкі, Я. Ясінскага, Г. Калантая ліквідаваць феадальнае рабства, засілле царквы, свавольства і тыранію манархічных рэжымаў не толькі ў Рэчы Паспалітай Двух Народаў, але і ў Пецярбургу, Берліне, Вене — вось што найбольш палохала тую ж Кацярыну ІІ і яе верных памагатых.

Менавіта ў гэтым кантэксце паўстанне 1794 года — не што іншае як своеасаблівае паўтарэнне Вялікай французскай рэвалюцыі на ўсходзе Еўропы. І ў сувязі з гэтым яно з'яўляецца вызваленчым не толькі для ўсіх народаў Польшчы і Вялікага княства Літоўскага, а і для іх бліжэйшых суседзяў.

Мы вяртаемся ў сваю ўласную гісторыю. Абцяжараныя няведаннем, апутаныя навязанымі догмамі і стэрэатыпамі з Усходу і Захаду, закамплексаваныя ўяўнай «вырашанасцю» нашых праблем з боку добра і нядобразычлівых суседзяў. Мы вяртаемся нібыта на папялішча. І бачым, што з нашай спадчыны забраў агонь, а што разграблі з вуголля часу і забралі з сабою больш спрытныя папярэднікі. Нам застаецца адвечнае пытанне — адкуль мы такія? Мужныя і занадта талерантныя, дасціпныя і абыякавыя, змагары і здраднікі, амаль пахаваныя і ўсё ж несмяротныя? Усе мы — са шматлікіх, залітых крывёю і потам, мінулых пакаленняў, старонак сваёй гісторыі. Толькі адну з іх, ды і тое ў першым набліжэнні, пра паўстанне 1794 года на Беларусі, мы перагарнулі.

Чым жа было гэтае паўстанне для беларуса? Якое месца займае ці яшчэ павінна заняць яно ў яго багатай, але і прыхаванай гісторыі? У непарыўнай гісторыі, з якой былі вырваныя цэлыя звенні.

Мы да часу стрымана ганарыліся адным з пачынальнікаў нашай цяперашняй незалежнасці — Кастусём Каліноўскім. Як казалі яшчэ ў старажытнасці, «нічога з нічога» не бывае. У кожнай з'явы і падзеі свае карані. У чым духоўныя карані таго ж Каліноўскага? Адкуль яго любоў да простага люду, жаданне яму лепшай долі. Дзе вытокі яго сялянскага дэмакратызму?

Дык вось, менавіта дзякуючы аднаўленню гістарычнай повязі часу, ён змог не толькі разгледзець жаданне беларусаў «людзьмі звацца», але і даводзіў, што ёсць ім з каго браць прыклад у гэтай справе. Нездарма, заклікаючы да змагання за волю беларускіх сялян, К. Каліноўскі звяртаўся на старонках «Мужыцкай праўды» не да каго іншага, а да вобраза нашага вялікага земляка Андрэя Тадэвуша Касцюшкі. Успамінаючы паўстанне 1794 года і славуты «Паланецкі універсал», ён пісаў: «Ачунялі то былі мужыкі, угледзелі што кепско, дай давай бунтаваціся» пад Касцюшкаю, а Касцюшко то кажэ: калі мужыкі хочуць ужэ самі бараніць сваю землю, так нехай жэ не служаць паншчыны, да і не плацяць у казну аброку за зямлю. От гэто так справядлівасць! — Но што ж калі Маскаль спыніў Маніхвест Касцюшкі каб не пабунтаваў усіх мужыкоў. Для таго то і пабілі Маскале Касцюшку, бо каб мужыкі ўсе разам былі збунтаваліся і ўхапілі за сакеры, нажы і косы, так бы Маскаль мусеў бы без паўстання і мы на век вякоў ужэ былі бы вольныя».

3 усёю ўпэўненасцю можна сказаць, што без паўстання Т. Касцюшкі ў 1794 годзе на Беларусі не было б і спробы сялянскай вайны 1863 года пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага. Два вялікія сыны беларускай зямлі звязаны паміж сабою не толькі адзінствам паходжання ад яе жыватворных глыбінь, але і жаданнем даць волю, дабіцца праўды і незалежнасці для яе народа.

Паўстанне о 1794 года для лепшых прадстаўнікоў беларускага народа дало накірунак выпрацоўкі ўласнай нацыянальнай самасвядомасці: падтрымка і дапамога іншым народам у змаганні з тыраніяй і захопамі не выключае, а заўжды ставіць на першае месца змаганне за лепшую долю сваёй Бацькаўшчыны. Паўстанне 1794 года і было тым першым прамываннем вачэй ва ўсведамленні гэтай ісціны.

Мы вяртаемся з гісторыі, праўдзівай і балючай, павучальнай і безабароннай, са спадзяваннем быць хоць крыху вартымі яе найлепшых старонак, падзей і герояў.