Якуб (1729—1794)

Рэлігійны дзеяч, першы старшыня Камісіі народнай адукацыі па Беларусі i Літве. Нарадзіўся ў сям'і віленскага

кашталяна i гетмана Вялікага княства Літоўскага Міхаіла Іосіфа Масальскага. 3 маленства М. рыхтавалі да духоўнага сану. У 15гадовым узросце стаў канонікам віленскага капітула, а пасля вучобы ў Рыме, дзе атрымаў ступень доктара тэалогіі i філасофіі, — рэферэндарыем літоўскім, пробашчам i прэлатам віленскім. У 1762 ён стаў членам Адукацыйнай камісіі Рэчы Паспалітай па Беларусі i Літве i першым старшынёй Камісіі народнай адукацыі. Адначасова ў 1774 быў i распарадчыкам фонду публічнага выхавання ў Літве.

М. быў прыхільнікам тэорыі фізіякратаў, у аснове якой ляжала ідэя на­туральней абумоўленасці грамадскіх адносін, звароту да вечных натураль­ных законаў быцця, сацыяльнай роўнасці i правоў чалавека. Па яго ініцыятыве гэтыя ідэі прапаведаваліся нават з касцёльных кафедраў. Захоплены ідэямі тагачасных эканамістаў, М. ў сваіх пастырскіх пасланнях гаварыў пра надзённыя інтарэсы людзей, падкрэсліваў неабходнасць пераадолення векавой адсталасці краіны, болып эфектыўнага выкарыстання зямлі i сялянскай працы як адзінай крыніцы ўсіх багаццяў. Паводле сведчання Р.Княжэвіча, які ў сваіх працах (1770) выклаў ідэі  М.,  ён імкнуўся палеп­шыць асвету i матэрыяльныя ўмовы жыцця земляробаў, таму што «ўдасканаленне земляробства з'яўляецца справай   народа   свабоднага,   адукаванага, думаючага, упэўненага». М. лічыў неабходным  забяспечыць  усім  сялянам свабоду,  магчымасць валодаць  i павялічваць сваю ўласнасць, імкнуўся пашыраць сярод ix веды.  Ён выдаваў спецыяльныя  інструкцыі  для  ніжэйшага духавенства, у якіх прадпісваў ім дапамагаць у асвеце сялян i адкрываць школы, спрабаваў наладзіць сумеснае навучанне дзяцей з сялянскіх i шляхецкіх сем'яў. У 1777 М. звярнуўся ca спецыяльнай адозвай пра неабходнасць арганізацыі   пачатковых   (парафіяльных) школ для сялян, a ў інструкцыях для такіх школ рэкамендаваў пачынаць навучанне  з  уразумения  рэчаў,  што акружаюць дзяцей у ix жыцці. У Вільні ён заснаваў семінарыю i распачаў за свой кошт будаўніцтва кафедральнага   сабора.   Пад  уплывам   М.   знаходзіўся арганізаваны пры Віленскім універсітэце гурток прагрэсіўных дзеячаў, якія цікавіліся эканамічнымі пытаннямі. Ён запрасіў у краіну віднага дзеяча школы фізіякратаў Бадо, які адыграў прыкметную ролю ў дзейнасці Адукацыйнай камісіі. Разам з _ іншымі членамі гэтай камісіі М. падтрымліваў непасрэдныя кантакты з французскімі асветнікамі, уваходзіў у парыжскі гур­ток   фізіякратаў,   выступаў   супраць анархіі, за парламентарнае праўленне, сімпатызаваў  рэспубліканскай  форме ўлады. Ён часта наведваў салоны энцыклапедыстаў i блізкіх да ix людзей, сустракаўся i гутарыў з імі, у прыватнасці   з  Д.Дзідро.   Актыўнымі   прыхільнікамі светапоглядных ідэй i мерапрыемстваў   М.   былі   М.Карпові'ч, В.Калінскі  i  інш.  прадстаўнікі  своеасаблівага   кірунку   мясцовага   «асветніцкага   гуманізму»,   якія   лічылі, што пашырэнне асветы сярод усіх грамадзян магло б стаць асновай аздараўлення Рэчы Паспалітай, адным з важнейшых фактараў росту дабрабыту народа i ўсёй дзяржавы. Як удзельнік Таргавіцкай канфедэрацыі (саюзу магнатаў   i   шляхты,   які   выступаў   за ліквідацыю    праведзеных   у   краіне прагрэсіўных рэформ) М. загінуў у час паўстання   1794  супраць  інтэрвенцыі Расіі i Прусіі.

Літ.: Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973; Идеи гуманизма в об­щественнополитической и философской мысли Белоруссии (дооктябрьский пери­од). Мн., 1977.